Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 12]

Chinees in Nederland
De lotgevallen van de eerste gastarbeiders

Lotgevallen van Chinese immigranten in Nederland 1911-1940. ‘Chineezen en ander Aziatisch ongedierte’ door H.J.J. Wubben Uitgever: De Walburg Pers, 184 p., f29,50

Will Tinnemans

In 1930 diende de Chineesche Vereeniging in Holland een verzoek tot koninklijke goedkeuring in. De Rotterdamse vreemdelingendienst achtte het noodzakelijk de officier van justitie uitvoerig te informeren over bezwaren, geruchten en onbewezen voorvallen tegen de bestuursleden van de vereniging. Ze zouden zich ‘als de meesten hunner’ schuldig maken aan ‘opium-knoeierijen’ en volgens de politie speelde ‘het dobbelen en het houden van loterijen een voorname rol in hun bestaan’. Op de afwijzing, die in het boek staat afgedrukt, lezen we in kriegelig handschrift: ‘Als een volk zijn nationaliteitsgevoel verliest, dat worden zijn vrouwen misbruikt door Chinezen en ander Aziatisch ongedierte.’ Die racistische woorden zijn door de minister van Justitie, Donner, óf een van zijn naaste medewerkers geschreven. Helaas heeft Wubben geen handschrifvergelijking gedaan.

Het racistische smaadschrift markeert een helse periode voor de eerste niet-Europese gastarbeiders die zich in Nederland vestigden. Zij werden in 1911 door de Nederlandse rederijen uit de Britse havensteden aangevoerd om de zeeliedenstaking te breken. De Chinezen, die het zware en smerige stokerswerk opknapten, waren al niet geliefd bij de Europese zeelieden, omdat ze onder de geldende gages werkten. Dat werd er niet beter op toen op 17 juni 1911 enkele tientallen Chinezen in Rotterdam voet aan wal zetten om de door de staking getroffen schepen weer in de vaart te krijgen. Nadat het conflict in Rotterdam op 11 juli en in Amsterdam pas op 9 augustus beslecht was, werden de Chinezen niet ontslagen door de reders. Ze begonnen zich te vestigen in de havenbuurten van die twee steden. ‘Een dramatischer intree binnen de Nederlandse samenleving en arbeidsverhoudingen was nauwelijks denkbaar.’

De gevolgen bleven niet uit. In hetzelfde jaar publiceerde het bondsblad van de sociaal-democratische zeeliedenbond in Rotterdam, Volharding, een artikel onder de kop ‘Het gele gevaar’. De vakbond zag de Chinezen als bron van het kwaad, niet de reders. Wubben schrijft als zijstap een interessant stukje vakbondsgeschiedenis door Volharding tegenover de anarcho-syndicalistische Algemene Nederlandse Zeelieden Bond te plaatsen. Volharding is in 1909 van de ANZB afgesplitst, als nasleep van de uit de spoorwegstaking ontstane meningsverschillen tussen het NAS en het NVV. De ANZB bleef in Amsterdam populair onder de zeelieden. In zijn blad nam deze bond ook een heel andere houding aan: ‘Het waren de kapitalisten die de Chinezen onderdrukten om ze daarna als stakingsbrekers te misbruiken,’ analyseerde De Nederlandsche Zeeman. In 1914 ontstond het eerste boardinghouse op de Rotterdamse Kaap, zoals Katendrecht in de volksmond heette. Er zouden er nog veel van volgen. Brandgevaarlijke, overbevolkte rijtjeshuizen, waar vaak tientallen Chinese zeelieden in woonden. De Eerste Wereldoorlog dreef de Chinezen uit Duitsland naar Nederland. Frankrijk hield zijn arbeidskrachten in die tijd op peil door niet minder dan 140.000 Chinese arbeiders op contracten van drie tot vijf jaar te importeren. De meesten werden weer naar Azië geëvacueerd, toen de oorlogsproduktie overbodig werd. Sommigen ontsprongen de dans en beproefden hun geluk in Rotterdam. Die stad had inmiddels een status als ‘Chinezendepot van Europa’.

Een pindakoekjesverkoper

Vanaf dat moment sleept Wubben de lezer mee in een historische beschrijving, die zich laat lezen als een spannend jongensboek. De Chinese organisaties van shippingmasters, particuliere personeelswervers, vochten hun met geldelijke belangen doorspekte vetes uit in de duistere krochten van Rotterdam en Amsterdam. De zetbazen werkten nauw samen met de politie, vooral in Rotterdam. Dat weet de auteur op bewonderenswaardige wijze te beschrijven, evenals de wapensmokkel, de opium- en de mensenhandel. Het tragische is dat het geen spannend jongensboek is. De lotgevallen van Chinese immigranten in Nederland zijn maar al te waar en de overeenkomsten met de lotgevallen van Turkse, Marokkaanse en andere immigranten van nu liggen voor het opscheppen.

Bamboestok

De conflicten in de Chinese gemeenschap waren voor justitie aanleiding tot deportatie van ‘overtollige Chinezen’. De Amsterdamse rederij De Nederland wilde de transportkosten wel vergoeden, in tegenstelling tot De Rotterdamse Lloyd. De overheid besloot de deportatie dan maar te beperken tot de Amsterdamse Chinezen, want het mocht allemaal geen cent kosten. Zo begon de eerste razzia in Amsterdam op een bevolkingsgroep, uitsluitend op basis van ras. De Chinezen werden uit de zes hoofdstedelijke logementen gehaald en opgeborgen in de havenloods van de Maatschappij Nederland. In die loods vond de laatste selectie plaats van krachten die de rederij nog dacht te kunnen gebruiken; de rest werd gedeporteerd in het ruim van de ss Ambon. De Tweede Wereldoorlog moest nog beginnen. Tekenend is ook de manier waarop de verdachten van een schietpartij in Amsterdam berecht werden. De tweeëntwintig verdachten moesten het met één tolk doen, die het Zuidchinees onvoldoende bleek te beheersen. Omdat de tolk naar Peking moest vertrekken om een functie op de Nederlandse ambassade te aanvaarden, was er maar één dag beschikbaar voor dit proces. Wubben rekent voor, dat er bij een procesduur van twaalf uren voor de tweeënzeventig getuigen en verdachten vijf minuten per persoon beschikbaar was. Dat maakte de rechtsgang tot een farce. De auteur voegt daar met gevoel voor understatement aan toe: ‘Daar stond dan wel tegenover dat de heer Hoekveer op tijd zijn boot haalde.’ Een advocaat, die twee van de hoofdverdachten verdedigde, vroeg in alle ernst een straf die vergelijkbaar was met honderd slagen van een bamboestok, als niet tot vrijspraak besloten werd. (Volgens de strafpleiter de portie die in het keizerlijke China werd toegebracht bij een aanslag op het leven van een prinses.) De Chinese verdachten kregen borstnummers opgespeld, ‘want ze lijken allemaal hetzelfde’. ‘De behandeling van de Chinese zeelieden (...) als een massa amorfe objecten, symboliseerde hun positie in de Nederlandse maatschappij,’ concludeert de auteur.

De politieke bewustwording van de Chinezen werd fors tegengegaan door de Rotterdamse hoofdcommissaris Sirks. De sympathie van de Chinezen in Nederland voor Sun Yat Sen en de Kwomintang leidde er toe dat er ‘een samengaan tot stand kwam tussen groepen met zulke uitgesproken tegengestelde belangen als zeelieden en wervingsagenten op basis van het nationalisme’. De CPN cultiveerde een en ander met gezwinde spoed, ‘omdat het Chinese kapitalisme even wreed was als het Europese’. Sirks trad met harde hand op. Hij zette alle communisten waarop de politie de hand kon leggen als ongewenste vreemdeling de grens over. ‘Organisatoren van de illegale Bond van Chinese Zeelieden konden er zelfs op rekenen naar China gezonden en aan de geheime politie van Chang Kai Shek overgeleverd te worden’, die in 1927 op bloedige wijze het verbond met de communisten verbroken had en de anti-imperialistische politiek van de Kwomintang gedag zei.

De economische crisis bracht de Chinezen in Nederland grote armoede. Omdat ze geen financiële steun ontvingen, wijdden ze zich aan de pindakoekjeshandel. Dat is voor veel Nederlanders bekend terrein; de Chinezen worden daarmee en met restaurants geassocieerd. Dat de latere hoofdcommissaris van de Rotterdamse politie, mr. L. Einthoven, nog eens duizend Chinezen deporteerde en zo ‘willens en wetens de dood injoeg’ is minder bekend in dit land, dat zich zo graag laat voorstaan op zijn tolerantie door de eeuwen heen jegens vreemdelingen. Wubben heeft er een belangrijke bijdrage aan geleverd, dat het begin van de immigrantenlotgevallen in Nederland niet verloren gaat. Van de ongeveer 2500 Chinezen die hier voor de oorlog waren is nog maar een klein deel over. En zij die hier nog wel wonen willen niet praten over die gruwelijke tijd. Dat Wubben toch met de grootste moeite uit archieven van vakbonden, gemeenten, politie, ministeries en kranten de historie van de Chinese zeelieden heeft geschreven is een grote verdienste. En het heeft nog een fascinerend boek opgeleverd ook.

■