Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 11]

Intellectueel in uniform
Parijs Dagboek van Ernst Jünger

Entretiens avec Ernst Jünger door Julien Hervier Uitgever: Gallimard, 162 p. Importeur: Nilsson & Lamm, f19,10
Parijs dagboek 1941-1943 door Ernst Jünger Vertaling Tinke Davids Uitgever: De Arbeiderspers Privé-domein, 280 p., f48,50

Ed Jongma

Ernst Jünger heeft de leeftijd der patriarchen bereikt, zoals hij zelf zegt. Vorig jaar werd hij negentig, en dat is een leeftijd die het stadium van de gewone ouderdom te boven gaat. ‘Om oud te worden moet je jong blijven,’ noteert hij in zijn dagboek, en daar is hij zeker in geslaagd. Julien Hervier heeft de gelegenheid aangegrepen om de oude aartsvader nog eens uitvoerig aan de tand te voelen in een reeks interviews die nu in boekvorm zijn verschenen bij Gallimard. Het resultaat mag er zijn. Jünger blijkt ondanks zijn leeftijd nog steeds een volwaardige gesprekspartner, die maar al te graag ingaat op de vele vragen omtrent zijn kleurrijke verleden. Hij schetst hiermee een dynamisch zelfportret dat de nieuwsgierigheid van sommigen zal bevredigen, terwijl het anderen tot weer nieuwe vragen zal prikkelen. Immers, zelfs met alle stukken op tafel kan men blijven gissen naar iemands ‘ware’ beweegredenen bij de keuzes die hij heeft gemaakt. In het geval van Jünger vraagt men zich bij voorbeeld af hoe het mogelijk is geweest dat hij jarenlang de beschermeling was van de hoogste nazi's als Hitler, Goebbels en Von Ribbentrop, zonder ook maar ergens een klein beetje ‘fout’ geweest te zijn. Een dergelijke vorm van besmetting kan iemand niet onaangetast laten, meent men, en het is in ieder geval argument genoeg voor een diepgeworteld wantrouwen.

Aan de andere kant schreef Vestdijk: ‘Zowel op grond van zijn mentaliteit als van zijn aantrekkelijke stijl - altijd een onbedrieglijk kenteken - acht ik Ernst Jünger een der aanvaardbaarste figuren die het “goede” Duitsland heeft kunnen opleveren. Men mag van deze mensen niet altijd een Nederlands verleden eisen.’

Jünger zelf heeft nooit ontkend dat hij in de lijd van de opkomst van het nationaal-socialisme sterke nationalistische gevoelens koesterde, maar die gingen toch meer de kant op van het nationaal-bolsjewisme van Niekisch, een stroming uit de jaren twintig en dertig die te vergelijken was met die van de Grünen nu, zoals hij beweert, en die door Hitler hardhandig tot staan is gebracht met het opbergen van Niekisch in een concentratiekamp. Het is in ieder geval zo, dat Jünger, ondanks de sterke aandrang die Goebbels op hem uitoefende, nooit is toegetreden tot de Partij, en dat hij, na de Kristalnacht, naar hij zegt, begreep dat het volledig de verkeerde kant opging. De gebeurtenissen die zich hierna voordeden hebben hem geïnspireerd tot zijn roman uit 1939 Auf den Marmorklippen, die, zij het in mythische vorm, een onverholen kritiek op de situatie in Duitsland inhield.

Vrijwilliger

De belangstelling van de nazi-leiders voor Jünger laat zich wel verklaren door zijn boeken over de Eerste Wereldoorlog, waarin hij een heroïsch beeld oproept van de moderne soldaat in een technische oorlogsvoering, maar zeker ook door zijn bijdragen aan ultrarechtse organen zoals van de oudstrijdersbeweging de ‘Stahlhelm’. Jünger vocht als vrijwilliger in de oorlog. Hij raakte er veertien keer gewond en ontving de hoogste Duitse onderscheiding. Het was vooral het avontuur, dat hij in zijn jonge jaren zocht. Al eerder, in 1913, had hij getekend voor het Franse Vreemdelingenlegioen, waaruit hij naar eigen zeggen al snel deserteerde. Dit is niet geheel in overeenstemming met de biografische aantekeningen in het boek, die melding maken van een ingrijpen van de kant van zijn vader.

Bij deze hang naar het avontuurlijke nam de verbeelding voor hem toen al een belangrijkere plaats in dan de geleefde werkelijkheid. In de loopgraven besteedt hij tussen de gevechtshandelingen door al zijn tijd aan de literatuur, wat ook al blijkt uit een nog niet zo lang geleden door zijn bibliograaf teruggevonden werk uit het begin van de jaren twintig, Sturm, waarin hij een soldaat opvoert die te midden van het artillerievuur zijn strijdmakkers voorleest uit een roman die hij bezig is te schrijven. Deze dichterlijke instelling zal in de loop der jaren alleen maar sterker worden. Als na de aanslag op Hitler van 20 juli 1944 bepaalde verdenkingen tegen hem bestaan, worden deze door de verantwoordelijke SS-officier in Parijs ontkracht met de woorden: ‘Ik lunch iedere dag met Jünger, hij is een droomkoninkje, een soort dichter, of God mag weten wat. Er valt niets te beginnen met hem.’

In 1939 wordt hij gemobiliseerd als kapitein. Hij maakt de veldtocht tegen Frankrijk mee, maar wordt in 1941 tot zijn grote verrassing gestationeerd in Parijs bij Stülpnagel en Speidel, de latere NAVO-opperbevelhebber van de Europese strijdkrachten: ‘Ik heb de oorlog doorgebracht op een totaal andere wijze dan ik mij had voorgesteld.’ Hij heeft het uitermate naar zijn zin in zijn geliefde Parijs, en werkt er aan een ontwerp voor een ‘eervolle vrede’, dat zelfs nog via Speidel onder ogen is geweest van Rommel, die er wel brood in zag. Na de aanslag op Hitler had het een belastend document voor hem geweest kunnen zijn, maar het is, fortuinlijk genoeg, bij de processen niet ter sprake gekomen. In de tijd dat hij werkte aan het concept, bezocht hij ook het Oostfront, om de mening te peilen van de officieren over de verhouding partij-weermacht. Het moment was slecht gekozen: Stalingrad was omsingeld en de Duitsers stonden met de rug tegen de muur. ‘Jonge officieren zeiden tegen mij: “Wij zijn het niet eens met Hitler, maar er zijn dingen die niet kunnen. Als wij hier geen stand houden, dan is alles verloren.”’

In de interviews rekent Jünger en passant af met het fabeltje als zou hij na de aanslag op oneervolle wijze ontslagen zijn uit de militaire dienst. Hij heeft zich ziek gemeld en is vervolgens op reguliere wijze afgekeurd. Zonder veel problemen, dit laatste, want het is zeker waar, dat het leger blij was van hem af te zijn.

Ondanks zijn anti-nazistische stellingname van vlak voor en tijdens de oorlog, hebben zijn tegenstanders hem lange tijd verweten, dat hij toch in ieder geval een van de voorlopers van het nationaal-socialisme geweest zou zijn. Zelfs in 1982 is er nog omstandig gedemonstreerd tegen het feit dat de stad Straatsburg hem de Goetheprijs toekende. Maar in 1984 lijkt alle leed geleden, als hij staande tussen Kohl en Mitterrand in Verdun een defilé mag afnemen ter herdenking van de gevallenen uit de beide wereldoorlogen. Hij wordt met zijn vrouw uitgenodigd voor een ontbijt op het Elysée, waar hij gelegenheid heeft uitdrukking te geven aan zijn gevoel in de verkeerde eeuw en het verkeerde land, en misschien zelfs op de verkeerde planeet geboren te zijn.

Over de periode van de Tweede Wereldoorlog en de drie jaren daarna heeft hij een zestal dagboeken geschreven die in 1949 onder de verzameltitel Strahlungen werden uitgegeven. Het tweede en derde deel, respectievelijk Het eerste Parijse dagboek en de Kaukasische aantekeningen zijn onlangs verschenen in de reeks Privé-domein van de Arbeiderspers. Op het omslag een portret van Jünger, die in het gedecoreerde kapiteinsuniform van de Duitse weermacht, even opziet uit zijn lectuur. De blik waarmee hij ons aankijkt is fascinerend. Hij lijkt bereid tot openheid, maar is tegelijkertijd uiterst op zijn hoede, en misschien zelfs lichtelijk argwanend. Een prachtige verbeelding van het ongemakkelijke samengaan van intellectualisme en uniform.

Executie

Deze ‘ongemakkelijkheid’ van zijn situatie is de constante achtergrond waartegen zijn dagboeken zich afspelen. Al in mei 1941 noteert hij: ‘De contacten met Höll (een bevriende schilder in Parijs, E.J.) zijn een weldaad en hebben me bevrijd uit het gevaarlijk gepieker waarin ik sinds het begin van dit jaar was verzonken. In februari had ik een dieptepunt; toen heb ik een week lang niet willen eten en in alle opzichten teerde ik op het kapitaal van het verleden. Mijn situatie is die van een man die in de woestijn huist tussen een demon en een lijk. De demon roept hem op tot handelen, het lijk tot sympathie. Al vaker in mijn leven is het de kunstzinnige mens geweest die me te hulp kwam in mijn crises. Hij kan nog schenken uit de overvloed van de wereld.’ Al meteen in de volgende notitie komt een nieuwe oproep van de demon: hij krijgt het commando bij de executie van een soldaat die wegens desertie ter dood is veroordeeld. Het verdiept zijn depressie, maar vormt tevens de aanleiding voor de indrukwekkendste bladzijden uit dit dagboek. De klinisch-nauwgezette beschrijving van de gebeurtenissen leidt, paradoxaal genoeg, tot een surplus aan gevoel bij de lezer, die onvoorbereid, als toeschouwer, bij de terechtstelling aanwezig is en in lamme machteloosheid het huiveringwekkende ritueel meebeleeft.

Het is duidelijk, dat Jünger zich niet prettig voelt in het uniform dat een regime dient dat hij als verderfelijk ervaart. Hij ‘vlucht’ in de ontmoetingen met zijn kunstbroeders, bezoekt antiquariaten en bespreekt de situatie met Stülpnagel en vooral Speidel, zijn superieuren. Als de eerder genoemde SS-bevelhebber hem een ‘ongevaarlijke dromer’ noemt, dan is dat niet zo maar een kreet. Alleen in dit boek al noteerde ik 25 uitgeschreven droomverhalen, en ergens heeft Jünger het over de ‘verzoeking van het solipsisme’, waarin de wereld wordt voorgesteld als een droom, waarbinnen de dromer zelf desnoods goddelijke dimensies kan aannemen. De tijd dat hij in verheerlijkende bewoordingen schreef over de moderne soldaat in een technische oorlogsvoering ligt dan ver achter hem. Aanplakbiljetten in Duitsland met de tekst: ‘Das Volk ist alles - du bist nichts’ brengen hem tot het cynische commentaar: ‘Dat zou dus neerkomen op een geheel dat uit nullen bestaat. Die indruk krijgt men ook inderdaad vaak. Het spel van de nihilisten wordt steeds doorzichtiger.’

Opvallend afwezig zijn mededelingen over de houding van de Parijse bevolking tegenover de bezetter. Slechts eenmaal noteert hij: ‘In een kantoorboekhandel aan de avenue Wagram heb ik een notitieboekje gekocht; ik was in uniform. Een jong meisje dat daar bediende, viel me op door haar gelaatsuitdrukking: ik zag opeens dat ze mij bekeek met verbazingwekkende haat. De lichtblauwe ogen, waar de pupillen tot puntjes waren samengetrokken, boorden zich onverholen met een zekere wellust in de mijne - met de wellust waarmee mogelijk de schorpioen de angel in zijn buit laat zinken.’ Het verklaart veel: kennelijk liet hij over het

[p. 12]

algemeen zijn uniform thuis, als hij zich in Parijs op straat begaf.

Als hij eind 1942, begin 1943 in Rusland verblijft, krijgt het dagboek vanzelfsprekend een ander karakter. De zwartgallige overpeinzingen maken dan plaats voor meer reportage-achtige aantekeningen over een leger dat aan de rand van de afgrond staat. Fascinerend om te lezen, maar bovendien van groot historisch belang, want er zullen maar weinig ooggetuigen te vinden zijn, die beschikken over het geschoolde observatievermogen van Jünger.

De Strahlungen zijn geen dagboeken in de eigenlijke betekenis van het woord. Jünger maakte aantekeningen, maar gaf deze pas later de stilistische vorm waarin zij werden aangeboden aan het publiek. Mircea Eliade, die samen met Jünger het Frans-Duitse tijdschrift Antaios redigeerde, spreekt in dit verband van een vernieuwing van het genre. Door de stilering van de dagelijkse notities tracht Jünger tot een nieuwe literaire vorm te komen, tot wat Eliade noemt een soort ‘totaalliteratuur’, die in beginsel alle verbale kunstvormen kan omvatten. Door deze werkwijze ontstond voor Jünger natuurlijk ook de mogelijkheid van arrangementen van velerlei aard, maar ik ben het graag met Vestdijk eens, dat mentaliteit en stijl niet bedriegen. De dagboeken zoals wij ze nu kennen, tonen het beeld van een Duitse intellectueel die in alle oprechtheid een analyse tracht te geven van de dilemma's waarvoor hij zich geplaatst zag en die veroorzaakt werden door noodlottige ontwikkelingen in zijn land.

Het is te hopen, dat ook de overige delen van het dagboek binnen afzienbare tijd hun plaats zullen krijgen in Privédomein. Over de merites van Tinke Davids' vertaling kan ik niet oordelen. Het Nederlands laat zich in ieder geval uitstekend lezen, en het nawoord van Jan Ipema geeft - heel bondig - een goed overzicht van Jüngers leven en werk.

■