Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 3]

Het eentonige verloop van revoluties
Armando Valladares: twintig jaar gevangenschap in Cubaanse kampen

Against all Hope. The Prison Memoires of Armando Valladares Uitgever: Hamish Hamilton, 381 p. Importeur: Nilsson & Lamm, f60,20
Ook uitgegeven door Alfred A. Knopf, Importeur Van Ditmar, f49,

Chris van der Heijden

Is het naïef om nog geschokt te kunnen zijn? Volgens de meeste ‘wijze’ mensen wel. ‘Maar je weet toch...’ zeggen zij en komen met duizenden verhalen. ‘Hoe kan iemand als jij,’ zo vervolgen ze, ‘iemand die toch wel weet wat er in onze eeuw van de vooruitgang gebeurd is, iemand die kranten leest, hoe kan iemand als jij...’ Dan mompel ik wat en knik en denk aan die regels van Byron waarin dat sombere verhaal beter verwoord is:

There is the moral of all human tales;
'Tis but the same rehearsal of the past,
First Freedom, and then Glory - when that falls,
Wealth, Vice, Corruption, - barbarism at last.
And History, with all her volumes vast,
Hath but one page, - 'tis... written here.

Natuurlijk, wat op die ene pagina staat is juist, alleen dwazen en dromers kunnen het ontkennen. Maar toch, er is een stugge domheid in mensen die maakt dat ze die afschuwelijke verhalen die in duizenden varianten op die ene pagina staan, iedere keer opnieuw als voor de eerste keer lezen. Maar dat kan toch niet? Als Ryszard Kapuścinski in zijn boek over de Perzische tsaar schrijft dat beulen aan een kant van een zaal een gloeiend heet scherm construeren en het slachtoffer daar tijdens een ondervraging met een snelheid van enkele centimeters per minuut naar toe rijden, sta je perplex. Sta ik althans perplex. Dat kan iemand toch niet verzinnen! Verzinnen, alla, denk je in tweede instantie, maar uitvoeren? Pas dan - zo werkt dat althans bij mij - ga je rationaliseren. Zoiets gebeurt in Iran, onder de tsaar. De tsaar hoort op de zwarte bladzijde van de geschiedenis. Dat zoiets onder zijn regime voorkomt, nou ja... Op het moment dat je die morele scheiding aangebracht hebt, is het verhaal niet minder bizar maar in ieder geval ‘geplaatst’: dat zijn zaken die in het Derde Rijk en de Sovjetunie voorkwamen en in Iran, Zuid-Amerika en elders nog altijd gebeuren. Die ‘plaatsing’ stelt in zekere zin gerust omdat ze impliceert dat er andere plekken zijn waar zoiets niet voorkomt. Maar als je dan leest dat dergelijke afschuwelijkheden ook bedreven worden op een plek die in je onderbewuste aan de goede kant van de streep hoort, knapt er iets. Naïef of niet, het gebeurt.

Armando Valladares was drieëntwintig jaar toen hij in december 1960 door de Cubaanse politie van zijn bed gelicht werd. Hij studeerde en had een baan bij de Cadja postal, de postbank. Hij kwam uit een gelovig gezin, was zijn geloof trouw gebleven en had zich daarom meerdere keren tegen het communisme uitgesproken. Dat kon, dacht hij en dacht iedereen toen nog, want Castro noemde zich in het eerste jaar na de machtsovername nog geen communist. Sterker nog, hij had zich verschillende keren uitdrukkelijk vóór de democratie en tegen het communisme uitgesproken. Maar nationale verwikkelingen en internationale politiek, met name de druk van de Verenigde Staten, deden hem partij kiezen en al kon Valladares het op het moment van zijn arrestatie nog niet weten, bij nader inzien is het meer dan duidelijk welke richting het in Cuba opging. Van die snelle en toen nog onuitgesproken evolutie werd deze man een van de duizenden slachtoffers. In een schijnproces werd hij tot dertig jaar gevangenis veroordeeld en vervolgens van gevangenis naar kamp en van kamp naar gevangenis getransporteerd. Jaren zat hij op Isla de Pinos, hetzelfde eiland waar Stevenson - ironisch genoeg - ooit Schateiland situeerde. Wat hij daar meemaakte, hoef je niemand te vertellen die ooit wel eens een boek over de Duitse concentratiekampen en de Russische Goelag-archipel gelezen heeft. ‘'Tis but one page.’ Sadisme, honger, dwangarbeid, vluchtpoging, dreiging, angst, hoop ondanks alles. Lange tijd zat Valladares in La Cabana, het oude fort dat over Havana uitkijkt en er op foto's zo idyllisch uitziet. De laatste jaren van zijn gevangenschap - van 1977 tot 1982 - bracht hij in Combinado del Este door, een efficiënte martelbarak die Castro speciaal voor zijn hardnekkige tegenstanders had laten bouwen.

Armando Valladares

Extra behandelingen

Toen Valladares daarheen gebracht werd, was er rond zijn persoon wel het een en ander gebeurd. Hij had ‘geluk’ zou je cynisch kunnen zeggen: op Isla de Pinos had hij de dochter van een medegevangene leren kennen en was met haar getrouwd. Een formaliteit, meer niet. Zijn vrouw had kans gezien Cuba te ontvluchten en in het buitenland talloze personen en organisaties op de hoogte gebracht. Bovendien schreef Valladares poëzie en een aantal van zijn gedichten had hij de gevangenis uit gesmokkeld. Ze werden in 1976 onder de titel Desde mi silla de ruedas (Vanuit mijn rolstoel; Valladares was bij een vluchtpoging ernstig gewond geraakt) gepubliceerd. In 1975 was hij door Amnesty International ‘geadopteerd’; vier jaar later verscheen er in Frankrijk een boek over zijn geval. Aanvankelijk hadden deze bemoeienissen voor hem alleen maar nadelen: hij werd in een isolatiecel opgesloten en kreeg verschillende ‘extra behandelingen’ zoals de Nederlandse vertaling van dat afschuwelijke Duitse woord zou kunnen zijn. Die maatregelen werden in 1980, toen Valladares opnieuw een boek publiceerde, nog verscherpt, maar de internationale druk nam eveneens toe. Nu verscheen er ook in Zweden een boek over zijn situatie, er werden speciale comités gevormd waarin tal van vooraanstaande kunstenaars en intellectuelen zitting hadden, duizenden brieven bereikten gezaghebbende instanties. Uiteindelijk kwam Valladares vrij, dat gebeurde in 1982 en na twintig jaar dodenhuis. Doorslaggevend voor zijn vrijlating was enkel een goed woordje van Mitterrand.

Waarom is dit verhaal zo shocking?

De reden daarvoor mag vrij persoonlijk lijken maar zeker in dit geval is mijn persoontje een marktplein waarop vele ikken samenkomen, om het maar eens met Rutger Kopland te zeggen. Jarenlang prijkte een affiche van Che Guevara boven mijn bed. Iedere ochtend als ik wakker werd, zag ik hem weer, die humane kop waarop de harde trekken van een rechtvaardige woede te lezen waren. Dat affiche stond voor een wereld waar de boeken van Sartre en Mulisch, de nasleep van Parijs '68 en het definitieve faillissement van het Sovjetcommunisme eveneens deel van uitmaakten. Che, Cuba, Castro: daar gebeurde iets, daar trilde iets! Als je meer wilde dan de gelaten democratie die hier in het Westen bestond, wendde je je in eerste instantie tot dat kleine eiland aan de voeten van de grote reus die Vietnam verpletterde. Cuba was het symbool van

Vervolg op pagina 16