Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 10]

Een literaire wraakactie tegen de Spaanse cultuur
Deel twee van Goytisolo's trilogie

De wraak van Don Julián door Juan Goytisolo Vertaald door Ton Ceelen Uitgever: Meulenhoff, 207 p., f32.50

Maarten Steenmeijer

Don Julián staat in de Spaanse legendeliteratuur te boek als de man die uit wraak voor de ontering van zijn dochter door de Westgotische koning Rodrigo de poorten van zijn vaderland in 711 opende voor de Moren. Gevolg van dit verraad: bijna acht eeuwen Moorse overheersing in een groot deel van Spanje.

Graaf don Julián, de verrader van Spanje, krijgt eerherstel in De wraak van don Julián, de tweede roman van de trilogie waarin Alvaro Mendiola (die veel weg heeft van zijn schepper, Juan Goytisolo) zich probeert te ontdoen van zijn vaderland omdat het hem heeft opgezadeld met een repressieve cultuur, die zich tot de verste uithoeken van de denk- en gevoelswereld van de Spanjaard heeft weten te verbreiden. In het eerste deel, De identiteit (1966, zie VN 12-10-1985), wordt beschreven hoe de aversie zich als een olievlek op het water uitwaaierde over heel Spanje, ook over het Spanje waarmee hij aanvankelijk sympathiseerde: dat van het verzet tegen het franquistische regime (de universitaire kringen in Barcelona, de ballingen in Parijs). Hij maakt de balans op en komt tot de conclusie dat Spanje niet meer te redden valt, want alle Spanjaarden, overwinnaars en overwonnenen, ‘luisterden naar de wetten van eenzelfde klinische cyclus, waarin de razernij en de onbezonnenheid van de crisis gevolgd worden door lange periodes van kalmte, afstomping en versuffing...’ Alvaro's strijdvaardigheid concentreert zich volledig op zichzelf: de ‘bevrijdende, purgerende haat’ die hij voor Spanje voelt is er alleen nog maar op gericht zichzelf te redden.

In De wraak van don Julián (1970) heeft Alvaro een veel minder duidelijke identiteit gekregen. Een enkele opmerking over zijn zwakke hart en zijn activiteiten als filmer verwijzen nog naar de Spaanse balling uit De identiteit, maar in De wraak van don Julián wordt verder nauwelijks teruggekeken op het verleden van de verteller. Dit zou kunnen wijzen op bevrijding, maar de allesoverheersende, vernietigende agressiviteit waarmee de verteller de Spaanse cultuur in De wraak van don Julián te lijf gaat wijst erop dat de ontworteling nog in volle gang is.

De strijd die de verteller voert is niet voor (een beter) Spanje, maar tegen al het Spaanse. Als een paria heeft hij zich verschanst in Tanger, mengelmoes van culturen in voormalig Spaans-Marokko. Van hieruit blikt hij naar de overkant, naar de kust van de vijand, Spanje. Als een tweede don Julián wil hij Spanje verraden: opnieuw moeten de Moren het land veroveren, plunderen en verkrachten, zoals zij dat volgens de kronieken en de romances (volksballaden) destijds gedaan zouden hebben. Dit beeld - de Moren als wrede verkrachters - maakt deel uit van de intolerante, benepen, repressieve mentaliteit die na de verdrijving van de joden en de Moren (het laatste bastion, Granada, viel in 1492) volgens de verteller de Spaanse karaktertrek bij uitstek is geworden en die hij in De wraak van don Julián met al het verbale geweld dat hij in huis heeft te lijf gaat. De strijd voltrekt zich dus volledig in de verbeelding, wat niet wegneemt dat Alvaro/Julián er een dagtaak aan heeft.

Eén van die dagen vormt de eerste vertellaag van de roman: opstaan, lopen door de stad, bezoek aan de bibliotheek, de bioscoop, de kroeg, enzovoorts. Hoewel Tanger zeker niet een willekeurig gekozen stad is (het is een plaats waar het lelijke, het lichamelijke niet aan het oog wordt onttrokken, een plaats ook waar uiteenlopende culturen de kans hebben gekregen elkaar te ontmoeten, een plaats, kortom, die de tegenpool vormt van het strenge Spanje), gaat het in De wraak van don Julián niet om de stad en om de dingen die de verteller er doet. Elementen uit de werkelijkheid (een James Bondfilm, een groep toeristen, een televisieuitzending, een ontmoeting) worden in de verbeelding van de verteller, die niet alleen door zijn haat maar ook door de kif gestimuleerd wordt, omgevormd tot onderdelen van het strijdtoneel.

Hoe ziet de vijand eruit? Wat is ‘het Spaanse’ dat vernietigd moet worden? Allereerst het stoïcisme, de ascetische, zich van het lichamelijke afkerende houding waarmee alle tegenspoed lijdzaam ondergaan wordt en die eeuwenlang gecultiveerd is als de essentie van Spanje. In het verlengde van deze weerzin tegen het lichamelijke ligt de maagdelijkheidscultus, en daarmee staat weer de erekwestie in verband. Deze abstracties worden verpersoonlijkt door een keten van figuren die afsplitsingen zijn van een klein aantal archetypen. Het stoïcisme bijvoorbeeld wordt geconcretiseerd in de keten Seneca-Alvaro Peranzules (= de christen-ridder)-Persoonlijkheid-Sagredo-Alvarito. De keten is zelfs nog verder uit te breiden.

Neobarok

Alle belangrijke thema's, motieven, verhaalstrengen en figuren blijken in rudimentaire vorm al in het eerste deel aanwezig te zijn. In de drie delen die volgen worden ze uitgewerkt en steeds meer op elkaar betrokken. Het resultaat is een uiterst gecompliceerd web, waarin een duizelingwekkende hoeveelheid verbindingen zijn gelegd. Wat een willekeurige greep uit heden en verleden van de wereld van de verteller lijkt (jeugdherinneringen, fragmenten uit schoolboeken, een landkaart, een opschrift, een James Bondfilm, Vergilius, Roodkapje, de hele Spaanse literatuur) wordt uit elkaar gescheurd, verminkt, geparodieerd of opgeblazen, en vervolgens op ingenieuze wijze op elkaar betrokken, waardoor duidelijk wordt dat alles gericht is op één doel: de wraakactie.

Deze vindt uitsluitend plaats in de verbeelding van de verteller. Zijn wapen is de taal, een taal die zich zichtbaar wil bevrijden van de dogma's en de voorschriften van het officiële Spaans: geen hoofdletters en punten om begin en einde van de zinnen te markeren, maar de dubbele punt als centraal verbindingsteken tussen de frasen; registers die onderste boven worden gehaald; neologismen; woordspelingen; niet het werkwoord maar het zelfstandig naamwoord als kern van de zin. Met de hierboven genoemde gecompliceerde verhaalstrengen en talrijke afsplitsingen/identificaties van personages levert dat een uiterst weelderige roman (of antiroman, als men dat wil) op die in de buurt komt van de neobarok van de moderne Spaans-Amerikaanse literatuur (Carlos Fuentes, Cabrera Infante, Sarduy).

Juan Goytisolo

Omdat de verteller zo geobsedeerd wordt door zijn vrijheidsverlangen en omdat zijn onvrijheid zozeer gekoppeld is aan de Spaanse taal moet het uit onmacht zijn dat hij geen onderdak heeft weten te vinden bij een andere taal. Want hoe verminkt ook, zijn taalgebruik is nog ontegenzeggelijk geworteld in het Spaans, de taal van de vijand. Het geeft aan hoe sterk de band met Spanje nog is, waar ook de soms perverse agressie waarmee hij zijn cultuur bestookt op wijst.

In het laatste deel lokt een van de afsplitsingen van de verteller de kleine Alvarito (het jongetje dat hij vijfentwintig jaar daarvóór was, dus toen de onderdrukkende opvoeding in volle gang was) naar zijn hut, waar hij het martelt, verkracht en ten slotte aanzet tot zelfmoord. De bevrijding lijkt hiermee voltrokken, maar is niet definitief.

Het doorknippen van de navelstreng en de zoektocht naar een nieuwe identiteit zijn voor Alvaro Mendiola dus niet geëindigd in De wraak van don Julián. In 1975 verscheen dan ook Juan sin Tierra (Jan zonder Land), het laatste deel van de trilogie. Hopelijk zal Meulenhoff besluiten ook dit deel in vertaling uit te brengen.

Het zal niemand verbazen dat, aangezien Juliáns wraak verbaal van aard is, de Spaanse literatuur een enorm belangrijke rol speelt in het boek. Het wemelt dan ook van de toespelingen, citaten, parodiëringen, knipogen en pastiches, die zelfs voor een getrainde Spaanse lezer niet altijd duidelijk zijn. Hierdoor is de vraag gerechtvaardigd of deze roman ook interessant en begrijpelijk is voor een Nederlandse lezer die niet of in bescheiden mate thuis is in de Spaanse literatuur. Ik ben ervan overtuigd dat dit wel het geval is. Allereerst omdat de literatuur die wij hier doorgaans lezen zelden zo ongebreideld gepassioneerd is als in dit boek. En ook omdat de aanval op de vaderlandse cultuur, zeker geen onbekend thema bij ons, door Goytisolo in velerlei opzichten veel radicaler vorm is gegeven dan door bijvoorbeeld Multatuli en Hermans. Uiteraard is De wraak van don Julián moeilijker voor een Nederlandse dan voor een Spaanse lezer, maar daar staat tegenover dat juist door de barokke stijl de lezer aan een half woord genoeg kan hebben. De kracht, de agressie, de woede, ze lijken mij ook voor mensen die niet thuis zijn in de Spaanse literatuur voelbaar. Dat hele hordes academici zich sinds jaar en dag op deze tekst hebben gestort om de intertextualiteit te expliciteren hoeft voor de ‘gewone’ lezer niet van belang te zijn.

De vertaler heeft de gelukkige gedachte gehad de Nederlandse editie niet te voorzien van een uitgebreid notenapparaat. Had hij dit wel gedaan, dan was het boek twee keer zo dik geworden. Hierdoor zal de lezer veel over het hoofd zien of niet helemaal begrijpen, maar daar staat tegenover dat hij niet gehinderd wordt door gegevens die bij eerste lezing niet essentieel zijn voor het begrip van de tekst.

Toch is het jammer dat er een toelichting in de vorm van een nawoord ontbreekt. Waarom bijvoorbeeld niet het kleine, maar zeer verhelderende essay van Vargas Llosa vertaald waaruit geciteerd wordt op de achterflap? Ook had de vertaler best iets onbescheidener mogen zijn over de enorme klus die het vertalen van deze roman geweest moest zijn. Het is een goede gewoonte dat de vertaler doorgaans onzichtbaar blijft, maar bij een boek dat door vertaling zo enorm veel moet verliezen omdat het verwijst naar een wereld die hier zo goed als onbekend is (de Spaanse literatuur), is het nuttig iets te vernemen over de keuzes die de vertaler heeft gedaan en over de achtergronden hiervan, omdat dit ook veel verheldert over het boek zelf. Ik benadruk daarom maar op deze plaats dat het verschijnen van De wraak van don Julián een memorabele gebeurtenis is.

■