Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 6]

De ondergrondse strijd van de CPN in de oorlog
Partij in het verzet: vooral een feitelijke studie

Partij en het verzet. De CPN in de tweede wereldoorlog door Hansje Galesloot en Susan Legêne Uitgever: Pegasus, 381 p., f35,-

Igor Cornelissen

‘We hebben niet gejuicht, we hebben niet gedanst, we hebben elkaar alleen de hand gedrukt. Zo beleefden wij de bevrijding.’

Het citaat is van een communist die Sachsenhausen overleefde en meemaakte hoe in de laatste weken nog zoveel vrienden stierven.

Verhoudingsgewijs telde de Communistische Partij Nederland de meeste slachtoffers. Van het vooroorlogse kader overleefden weinigen de Duitse bezetting.

Na de ontmaskering van Stalin door Chroesjtsjov, de ontwikkeling van het zogenaamde Eurocommunisme en een zelfkritische analyse van de politiek van de Communistische Internationale, bleef er voor de Nederlandse communisten steeds minder over om trots op te zijn. Eigenlijk zijn er nog maar drie wapenfeiten die in historische terugblikken van stal worden gehaald: de strijd tegen werkloosheid en racisme in de jaren dertig, het verzet na de oorlog tegen de Indonesië-politiek van de regering en de belangrijke rol die de CPN speelde in het verzet.

Nu had L. de Jong in zijn geschiedschrijving de communisten al wel het volle pond gegeven maar hij, en zijn collega Ben Sijes, golden tot enkele jaren geleden als geschiedvervalsers die in opdracht van CIA of BVD de heroïsche rol van de CPN wegmoffelden. Sijes' beschrijving van de Februaristaking, een nog altijd voortreffelijke studie, was voor de CPN alleen al een reden om in drie verschillende partijpublikaties gifpijlen op Sijes en De Jong af te schieten. Had Sijes dan werkelijk de rol van de illegale CPN gekleineerd? Allerminst, maar hij had een theorie ontwikkeld over lont en kruitvat, had ook de acties van de (veel kleinere) revolutionaire socialisten rondom Sneevliet genoemd en had niet vermeld dat het beroemde pamflet Staakt! Staakt! Staakt! door Paul de Groot was geschreven. Dat laatste was een doodzonde want De Groot was - geheel in navolging van Josef Stalin - de verpersoonlijking van het Nederlandse communisme. Hij had als het ware de partij opgericht, tot bloei gebracht en tijdens de bezetting geleid. Wie aan De Groot kwam, kwam aan de partij, zei Marcus Bakker en De Groot schreef ook de geschiedenis van de partij. Dat wil dus zeggen dat hij de gebeurtenissen herschreef. Mensen die zich ooit tegen hem hadden verzet, werden of helemaal vergeten, weggepoetst, of ontmaskerd als spion, Engels agent, handlanger van de Mikado. Díé methode hadden De Groot en zijn adjudanten (Bakker, de gebroeders Wolff, et cetera) niet uitgevonden maar stamde uit Moskou.

Paul de Groot spreekt op het Amstelveld, 1945

Met die methode heeft de CPN ongeveer tien jaar geleden gebroken toen De Groot uit de partijleiding werd verdreven. En zo hebben de lezers van De Waarheid al eens kunnen vernemen dat De Groot niet de auteur is van het beroemde manifest Staakt! Staakt! Staakt! Lang vergeten figuren worden weer met artikelen geëerd en zelfs L. de Jong geldt tegenwoordig als autoriteit. Van dat open klimaat hebben Hansje Galesloot en Susan Legêne kunnen profiteren door nu eindelijk de geschiedenis van de partij in het verzet te schrijven. Het is een boeiende en serieuze studie geworden met een verantwoord notenapparaat, goed geïllustreerd en typografisch uitstekend verzorgd. Hoewel vrij veel figuren zijn geïnterviewd, is toch niet de fout gemaakt de (vaak vervormde) herinneringen in de plaats te laten komen voor de geschreven teksten uit die tijd.

Wie zich, zoals ik, langer interesseert voor de geschiedenis van de Nederlandse communisten komt - of heb ik er overheen gelezen? - geen echte onthullingen tegen. De problemen in de eerste periode, toen het Molotov-Ribbentrop-pakt nog gold, de verschillende opvattingen over de vraag of het hier een imperialistische oorlog betrof (met Engeland als grootste boosdoener) of dat gestreefd moest worden naar een zo breed mogelijk nationaal verzet - dat alles was bijvoorbeeld al te lezen in de oorlogsherinneringen van Frits Reuter, in de studie van Ger Harmsen over Alex de Leeuw en bij dr. L. de Jong.

Massapartij

Galesloot en Legêne zijn dieper in de details gedoken. Zo hebben ze wat eerherstel kunnen geven aan de vrouwen van de partij en hebben ze ook uitvoerig de periode na september 1944, toen het zuiden al bevrijd was, laten herleven.

Het is en blijft natuurlijk een fantastisch gegeven dat zo'n communistische partij die bij het begin van de bezetting niet meer dan tienduizend leden telde bij de bevrijding een massapartij was geworden. Deels door haar krachtige rol in het verzet, deels ook door de uitstraling van het Rode Leger dat bij Stalingrad de Wehrmacht een vernietigende nederlaag toebracht. Ongeveer elf percent van de kiezers bracht in 1946 zijn/haar stem uit op de CPN. Dat zou bij verkiezingen in de zomer van 1945 nog wel meer zijn geweest. Maar ook die elf percent zeggen nog niet veel want in de grote steden en de Zaanstreek scoorde de CPN veel hoger. In Amsterdam was de CPN zelfs even de grootste partij. Dat was mede een gevolg van de rol van de partij tijdens de bezetting. In navolging van Stalin had ook de CPN opgeroepen tot een strijd op leven en dood, een ‘volksoorlog’. Dat daarbij ook de arbeiders soms teleurstellend reageerden (weinigen onttrokken zich aan de arbeidsinzet), meldde de illegale De Waarheid waarheidsgetrouw. Het illegale blad was daarmee een echte Nederlandse krant geworden. Vandaar de populariteit in 1945-1947.

Een CPN-verkiezingsoproep uit 1946, waarin ingegaan wordt op de rol van vrouwen in het verzet

Ik heb wel wat bezwaren tegen het boek van Galesloot en Legêne. Het klinkt misschien wat raar maar het is me te feitelijk. Het is natuurlijk uitstekend dat gebroken wordt met de valse heroïek maar al die verantwoordingen door middel van voetnoten dringen de persoonlijke tragedies wat op de achtergrond. Ik wil ook graag lezen hoe het gebouw er uitzag waar ze vergaderden, of er kinderen bij waren die nieuwsgierig waren, of de vrouw des huizes nog koffie had of gehaktballen. Koejemans schreef in zijn eigen memoires eens een passage over zijn tijd als hoofdredacteur van de illegale De Waarheid na 1843. Er was daar sprake van een roodgloeiend kolenkacheltje en hij maar schrijven over het oprukkende Rode Leger terwijl Nederland verder werd leeggeroofd en de laatste joden naar Polen werden gedeporteerd. Zo'n passage blijft je bij. Er staan er te weinig in Partij in het verzet. Ik heb het boek niet zozeer gecontroleerd op feitelijke onjuistheden, die er weinig lijken te zijn. Wel weet ik toevallig dat de communistische tekenaar Han Pieck die in Buchenwald de Nederlandse communisten vertegenwoordigde in de illegale kampleiding niet ‘kort na de oorlog’ overleed maar in 1972. Verder viel het me op dat Galesloot en Legêne wel veel mensen hebben geïnterviewd maar niet Gerben Wagenaar, naoorlogs voorzitter van de CPN en tijdens de bezetting belangrijk man in de Raad van Verzet. Wagenaar kennend zal hij een gesprek wel hebben geweigerd. Dat had dan wel even moeten worden vermeld. Nog een detail. De schrijfsters noemen een lijfwacht van Paul de Groot tijdens de illegaliteit, de ex-marineman Cornelis Manshanden. Is die man overleden? Was er niet meer over hem te melden?

Laatste detailkritiek. Op pagina 42 worden Geert Raap en Gerrit Veldhuis genoemd als instructeurs in de allereerste periode, juli 1940, als de CPN besluit ondergronds te gaan. Raap en Veldhuis komen verder niet meer voor. Zó schrijft men geen geschiedenis. Wat is er met hen gebeurd? Zijn ze door de nazi's vermoord of hebben ze het overleefd? Geert Raap en Gerrit Veldhuis - Nederlandser kan het niet. Ik wil toch ooit nog eens iets meer lezen over deze twee communisten. De bijna naamlozen.

■