Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 11]

Een rattekeutel kan een hele pan soep bederven
De Chinese schrijver Gu Hua over de vijf categorieën van het kwaad

steye raviez

In 1962 publiceerde de Chinese schrijver Gu Hua zijn eerste boek, een novelle. Een gestage productie kwam op gang die niet onderbroken werd door de culturele revolutie. Gu Hua viel niet buiten de partijlijn. Het succes en de populariteit kwam pas na de liberalisering eind jaren zeventig. Zijn oeuvre werd in 1981 bekroond met de Mao Dunprijs voor literatuur.
Twee van Gu Hua's boeken zijn in het Engels vertaald: A small town called Hibiscus en Pagoda Ridge and other Stories (beide verschenen bij Panda Books, een uitgeverij waarvan het management in Peking is gevestigd). In deze boeken rekent hij af met ‘de zwarte periode uit de geschiedenis’ zoals de culturele revolutie nu beschouwd wordt in China. Gu Hua woont in de stad Changsha in de provincie Hunan. Hans Moll las beide boeken en sprak met de schrijver, toen deze op uitnodiging van de Novib een bezoek aan Nederland bracht.

Hans Moll

Het zal met velen niet anders gesteld zijn, maar van de Chinese ‘Mao Dun’-prijs voor de literatuur had ik nog nooit gehoord, laat staan van de man die deze eer in 1981 ten deel was gevallen, Gu Hua. Gu Hua was onlangs op uitnodiging van de NOVIB in Nederland. De directeur van deze organisatie voor internationale betrekkingen, Sjef Teunis, heette Gu Hua welkom met de woorden: ‘Het is ons een grote eer dat een beroemd schrijver uit de grootste natie van de wereld ons kleine landje wil bezoeken.’

Wie in een land, waar bijna een miljard mensen wonen, de hoogste literaire onderscheiding krijgt, moet iets te zeggen hebben. Helaas voor ons zijn slechts twee van Gu Hua's boeken in een enigszins toegankelijke taal omgezet; A small town called Hibiscus en Pagoda Ridge and other stories. Op grond van deze bronnen en de officiële promotiebrochures, moeten we aannemen dat Gu Hua bekroond is voor een oeuvre dat op zeer kritische wijze een periode belicht, waar een ieder die de jaren zestig bewust beleefde, weet van heeft: de culturele revolutie. Om het geheugen van de lezer niet al te zeer op de proef te stellen laat ik Gu Hua over deze naoorlogse periode zelf aan het woord. In de inleiding van Pagoda Ridge, een verhaal over een afgelegen landbouwgemeenschap, wordt een kerkje beschreven:

‘Vele jaren was al in de tempel van Onze Vrouwe niet geofferd. Vlak na de Bevrijding (1949), plachten de twee achtergebleven nonnen twee emmers thee bij de tempelpoort te zetten, zodat passanten rust konden houden en hun dorst lessen. Om hun deugd voor de hemel te bewaren konden ze er ook aalmoezen achterlaten. Maar gedurende de Grote Sprong Voorwaarts (1958) werd een leger staalsmelters in de tempel ondergebracht. Ze braken muren af om de stenen en tegels te kunnen gebruiken voor fornuizen waarmee de produktie van staat opgevoerd kon worden. Ofschoon het volgend jaar deze landelijke campagne een halt werd toegeroepen, werd de tempel overgenomen door de landbouwcommune voor een enorme varkensmesterij en de godin en haar bedienden moesten plaats maken voor duizenden zeugen en beren. (...) Maar gedurende de moeilijke jaren toen de communeleden geen vlees hadden, werd de varkensmesterij weer ontbonden. In 1966 bij het begin van de “culturele revolutie” werd de bouwvallige tempel tot de grond afgebroken met geen ander doel dan alles wat oud was weg te vagen. Het enige was er nu van over is zijn de voetstukken van een paar pilaren, en de slogans die erop geschreven zijn - “Leer In De Landbouw Van Dazhai” en “Vergeet Nooit De Klassenstrijd” - zo afgesleten door wind, regen en vorst zijn deze strijdkreten, dat ze bijna onleesbaar zijn.’

Ten tijde van de culturele revolutie - niet toevallig door Gu Hua van aanhalingstekens voorzien, en niet met hoofdletters, zoals Bevrijding en Grote Sprong Voorwaarts - waren vele westerlingen ervan overtuigd dat in China het paradijs op aarde werd gevestigd. Zo heette het volgens een professor in de niet-westerse sociologie dat: ‘(De) nieuwe mens zijn gehechtheid aan persoonlijk gewin aan het overwinnen was.’ Gu Hua schetst in voornoemde boeken een andere werkelijkheid. Omdat deze boeken het enige aanknopingspunt vormen bij het interview dat ik met hem had, zal ik summier op de inhoud ervan ingaan.

A small town called Hibiscus beschrijft het leven in een afgelegen gemeenschap van 1963 tot 1979. Centraal in het verhaal staat Hu Yuyin, een even mooie als deugdzame vrouw. Zij wordt het slachtoffer van de perfide Li Guoxiang en de nietsnut en partijactivist Wang Qiushe. Hu Yuyin, gehuwd met de slager Guigui, heeft een eetstalletje. Daar doet zij goede zaken mee, betere zaken dan Li Guoxiang, partijlid, die het staatseethuis beheert. Dat zet kwaad bloed bij deze ambitieuze, ongehuwde en niet zo kuise dame, van wie gezegd wordt dat zij vroeger achter mannen aan zat, ‘als een aap achter maïskolven, zo gauw die er een heeft laat hij de eerste vallen’. Li Guoxiang weet haar persoonlijke rancune om te zetten in een ideologische aanklacht als blijkt dat Hu Yuyin met het geld van het eetstalletje een huisje van steen kan bekostigen. Vanaf dat moment neemt het verhaal een dramatische wending.

Guigui verliest het leven en Hu Yuyin van de ene dag op de andere haar status als gewone burgeres. Zij komt terecht bij ‘de vijf categorieën’, zijnde het kwaad waar de staat, en dus ook de dorpelingen tegen beschermd moeten worden. Deze incarnaties van het Boze zijn ‘landheren, rijke boeren, contrarevolutionairen, slechte karakters en rechtse elementen’. Hu Yuyin wordt een ‘rijke boerin’, zij verliest al haar eigendommen en moet dwangarbeid verrichten, samen met de andere vertegenwoordigers van de volksvijanden. Ook moet zij zich bij de rituele ‘worstelingen’ laten beschimpen en vernederen. Tijdens deze ‘struggles’ wordt, onder aanvoering van het partijkader, de klassenstrijd in herinnering geroepen. Leden van de vijf categorieën dienen daarbij als afschrikwekkend voorbeeld, waar een ieder van de gemeenschap openlijk zijn, afkeur tegen moet uitroepen.

Vaak beklaagt Yuyin zich erover dat zij geen touw heeft om zich aan op te knopen. Bijvoorbeeld als van alle vertegenwoordigers van de vijf categorieën beeltenissen van klei moeten worden gemaakt, waar hun ‘misdaden’ op geschreven worden, en waar de dorpelingen, ook de allerkleinsten hun spot op kunnen botvieren, in casu hun blaas op ledigen. Toch is er in haar situatie nog een lichtpuntje. Zij kan zich gelukkig prijzen geen kinderen te hebben, want kinderen erven het politieke stempel van hun ouders.

Zuiveringscampagnes

A small town called Hibiscus is om verschillende redenen een opmerkelijk boek. Ten eerste door de vrijmoedige toon die wordt aangeslagen. Wie kan zich na zo'n tijd van terreur voorstellen dat de grondslagen van het schrikbewind nog bekritiseerd kunnen worden. Maar wat vooral treft is, afgezien van de meest merkwaardige on-Hollandse decors, (‘De gebouwen stonden zo dicht op elkaar, dat als men in de ene winkel hondevlees aan het bakken was, de hele straat er naar rook.’) of de talloze uitheemse vergelijkingen (‘Een rattekeutel kan een hele pan soep bederven.’), de herkenbaarheid van het drama. A small town called Hibiscus roept van meet af aan herinneringen op aan een beschamend verschijnsel in de Europese geschiedenis: de heksenvervolgingen.

Onwillekeurig brengt Gu Hua de veelzijdige historicus Baschwitz in gedachten; deze heeft in een aantal publikaties beschreven hoe mensen zich in hun bijgelovige angst voor demonen onderwerpen aan het veel reëlere kwaad van de inquisitie. ‘De heksenvervolgingen zijn het werk geweest van een terreur, waar de mensen rechteloos en weerloos aan waren overgeleverd. In hoofdzaak heeft het doorbreken van de bestaande rechtsorde, het uitschakelen van de toch al zo zwakke wettelijke bescherming van het individu door het invoeren van uitzonderingswetten, de activiteiten van fanatieke vervolgers mogelijk gemaakt.’ De slachtoffers van de zuiveringscampagnes zullen hem niet tegenspreken.

Ook weet Baschwitz dat ‘het meest effectieve middel tegen de waan is: de vrijheid van het woord. (Want) daar, waar een openbare mening tot ontwikkeling kon komen, (werden) de heksenmoordenaars onherroepelijk teruggedreven’ (Kurt Baschwitz, Heksen en heksenprocessen, Arbeiderspers). Gu Hua lijkt zo'n openbare mening verwoord te hebben. Zeker is dat hij de inquisitie aan de kaak stelt, en de lezer krijgt ook stellig de indruk dat klassevijanden evenzeer in het rijk der fabelen thuishoren als heksen. Vreemd genoeg echter denken de slachtoffers daar volgens Gu Hua soms anders over. Sommigen menen dat ‘de revolutie een mikpunt moet hebben. (Want) hoe kunnen massabewegingen en “worstelingen” gemobiliseerd worden, als niet ieder dorp er een paar “dode tijgers” op na houdt?’

Van mensen die van hekserij beschuldigd zijn, zouden we zo'n houding toch slecht kunnen voorstellen. Zonder aan Hua's analyse van de Maoïstische vervolgingen iets af te willen doen, iets in zijn werk en zijn uitlatingen doet me aarzelen hem als kampioen van de rede en de redelijkheid binnen te halen. Zijn reacties in het openbaar en privé geven niet het idee dat in China de volledige vrijheid van het woord, en dus de garantie tegen heksenvervolgingen, is weergekeerd.

Gu Hua kiest keer op keer partij voor ‘het gewone volk’. ‘Ik hou,’ zei hij tijdens een voordracht in het Tropeninstituut, ‘van de mensen die op het land werken, ik ploeg in stilte met mijn pen.’ En in het nawoord van Pagoda Ridge lezen we: ‘Het zijn de karakteristieken (van deze taaie en eenvoudige bergbewoners) die het werkmensen onder het leiderschap van de communistische partij mogelijk hebben gemaakt een revolutionaire overwinning te behalen.’ Aldaar zien we ook hoe sommige verhalen begrepen moeten worden. Een hoofdpersoon is intelligent, onschuldig, kuis, leergierig en ‘aangetrokken tot het goede en het schone’, zij vertegenwoordigt, volgens Gu Hua, ‘de gezonde drang van het Chinese volk haar condities te verbeteren’. Het zijn deze, in mijn ‘westerse’ oren, populistische, retorische klanken die, ondanks de voortdurende herhaling van Gu Hua dat de schrijvers in China vrij zijn om te schrijven wat ze willen, de twijfel laten knagen.

Bende van vier

‘Neen,’ verzekert Gu Hua zijn gehoor in het Tropeninstituut, ‘er zijn geen vervolgingen van schrijvers meer. Wel controverses, net zoals overal ter wereld, maar die dienen voornamelijk om de afname

[p. 12]

van de boeken te bevorderen.’ Tijdens een besloten culturele middag voor een aantal publicisten vang ik echter een boze opmerking uit zijn cortège op: ‘Weten zij (die scribenten - HM) dan niet dat alles wat Hua in het openbaar zegt door de ambassadeur goedgekeurd moet worden?’ Met deze terzijde nog in mijn hoofd betreed ik een statige wijk in Den Haag waar de NOVIB resideert en haar gasten in de gelegenheid stelt journalisten te woord te staan. De tolk spreekt het Nederlands niet perfect.

Wat is er gebeurd met Li Guoxiang en Wang Qiushe?

‘Zij zitten nog steeds bij de partij. Weliswaar zijn zij ontevreden over de hervormingen, maar zij nemen geen belangrijke posities meer in.’

Hoe hebben zij de macht kunnen krijgen?

‘Vroeger was er een revolutie. Er is een kronkelig pad afgelopen. Deze mensen hebben voor henzelf de macht gegrepen. De partij heeft de fout gemaakt hun die macht te gunnen.’

Ondanks alle gruwelen die u beschrijft, is de toon van ‘Hibiscus’ mild.

‘Ik moet die situatie van het verleden aanvaarden.’

Waarom moet het verleden aanvaard worden? Waarom zijn Li Guoxiang en Wang Qiushe niet gestraft?

(Gu Hua moet hier onbedaarlijk om lachen.) ‘Omdat hun schuld door de partij zelf...,’ de tolk aarzelt, ‘Ze zijn eigenlijk indirect schuldig. De verantwoordelijkheid is niet van hen maar van de partij. Het is een fout van de partij geweest, die wil ook nu verbeteren. De twee hoofdpersonen-slachtoffers kunnen nu ook van een beter leven genieten. Li Guoxiang en Wang Qiushe tellen in deze samenleving eigenlijk niet meer mee. Iedereen negeert ze.’

Hoe weet u dat dergelijke fouten niet meer gemaakt zullen worden?

‘Nu is de situatie al verbeterd, sinds 1977 is alles verbeterd.’ (In 1977 is een eind aan de macht van de Maoïstische factie gemaakt, men noemt deze factie de ‘Bende van Vier’. Alles wat onder Maozedong fout is gegaan, wordt deze mensen in de schoenen geschoven - HM.)

Eerst bestond het gevaar voor de maatschappij uit de vijf categorieën, toen uit de rode gardisten en tenslotte uit de Bende van Vier; wat voor gevaar bestaat er in China nu?

‘In principe bestaat er geen gevaar meer.’

Bestaan de vijf categorieën nog, en zo ja, zijn hun kinderen dan nog steeds ‘besmet’?

‘Na '77 praten we niet meer over klasseverschillen. De vijf categorieën hebben gewoon werk, en hun kinderen zijn gewone kinderen. Nu is iedereen gelijk.’

Zitten er nog schrijvers in de gevangenis?

(Weer een lachsalvo.) ‘Neen, geen een.’

Ik probeer de vraag of Prisoner of Mao van Bao Ruo-wang in China bekend is. In dit in 1973 verschenen boek beschrijft een aan Frankrijk uitgeleverde ‘politieke’ gevangene zijn kampervaringen. Na verschillende variaties geprobeerd te hebben geeft Hua het op.

‘Na 1977 hebben veel schrijvers over hun gevangeniservaringen geschreven. Sommige boeken daarover zijn erg goed en zelfs verfilmd. Een paar hebben een prijs gewonnen. Maar met nadruk: die gevangenis waar u het over heeft, was niet van Mao zelf.’

U beschrijft het onrecht ten tijde van Maozedong, waar bestaat het onrecht in China nu uit? (De tolk zegt ‘onrecht’ niet te begrijpen.) In ‘Hibiscus’ wordt een onrechtvaardige situatie beschreven, zeg ik. Na het antwoord van Hua zegt zijn tolk verlegen lachend: ‘Hij gaat weer niet op uw vraag in’. Uiteindelijk komt er dan toch iets uit.

‘Hibiscus is van vroeger. In principe is het onrecht in China geheel voorbij. In China is nu helemaal geen klasseverschil meer. Het zijn nu allemaal arbeiders.’

Tijdens de culturele revolutie waren er in het Westen veel mensen die dachten dat het in China een hemel op aarde was.

‘De werkelijkheid was anders.’

Wat vindt u van die mensen?

‘Het was een utopie. Zij waren onder de invloed van de fouten van de partij. We kunnen die mensen ook niet helemaal de schuld geven. De grootste verantwoordelijkheid ligt op onze schouders.’ (Hierbij slaat Gu Hua met een hand op zijn eigen schouder.) ‘We mogen de westerse intellectuelen geen schuld geven. Ik voor mij erken dat Maozedong een groot leider is geweest, die echter op late leeftijd fouten heeft gemaakt. Nu moeten we ook zijn fouten bekritiseren. De mensen die met mooie verhalen teruggingen hebben een linkse invloed gehad.’

Dus die mensen zijn misleid?

Veel minder bereid tot lachen nu: ‘Dat heb ik niet gezegd. Nogmaals, de verantwoordelijkheid is van ons. Wij kunnen andere mensen niet de schuld geven.’

‘Ons’?

‘De Chinezen, alle Chinezen.’

Dus in feite ook de mensen die het slachtoffer zijn geworden, zoals Hu Yuyin en de vijf categorieën?

‘Ja, ook de slachtoffers.’

■