Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 4]

Janet Flanner: vijftig jaar brieven uit Parijs
De mooiste stukken ontstonden uit gebrek aan nieuws

Diny Schouten

Janet Flanners eerste ‘Letter from Paris’ verscheen in september 1925 in de eerste jaargang van The New Yorker. Flanners brieven verschenen onder het pseudoniem ‘Genêt’, dat hoofdredacteur Harold Ross voor haar bedacht (‘vermoedelijk zijn idee hoe mijn voornaam in het Frans klonk’). Ze was tweeëntachtig toen ze haar laatste brief verstuurde, in september 1975. In de tussenliggende periode had ze haar tweewekelijkse Brief uit Parijs drie keer verzuimd. Het voorbeeld van haar vijftigjarige, actieve en produktieve, journalistieke carrière is bemoedigend. ‘One plucks up courage by taking note of her,’ schrijft Brendan Gill in Here at The New Yorker.

Janet Flanners journalistieke werk (reportages en ‘portretten’) is verzameld in acht bundels. Haar bibliografie vermeldt behalve de hierboven genoemde nog vier titels, die niet meer in druk zijn: An American in Paris (1940), Pétain, The Old Man of France (1944), Men and Monuments (1957) en London Was Yesterday (1975). De adjectieven waarmee Flanners journalistieke stijl en kunde worden geprezen zijn onveranderlijk dezelfde: elegant, virtuoos, briljant, exquis, sophisticated, betoverend. ‘Ze schreef politieke, sociale en culturele geschiedenis van de eerste orde,’ zegt William Shawn, Harold Ross’ opvolger als editor-in-chief van The New Yorker en de tekstbezorger van de twee delen Paris Journal (uit 1965 en 1971). Shawn vermeldt nog als extra meerwaarde Flanners provinciale afkomst: ‘Onder de elegantie van haar stijl bevond zich de rondborstigheid die terugging op haar Quaker-opvoeding in Indiana.’

Janet Flanner, in 1892 geboren in Indianapolis, verscheepte zich, na een kortstondig huwelijk en een begin van een journalistieke professie (als eerste filmcritica, bij de Indianapolis Star), met een derde-klaspassage naar Europa. Ze vestigde zich in Parijs, met aspiraties om zo snel mogelijk een beroemde schrijver te worden. Daarin verschilde ze niet van haar (eveneens aan de linkeroever neergestreken) literaire compatriotten Ernest Hemingway, Ezra Pound, John Dos Passos, E.E. Cummings, Gertrude Stein, Hart Crane, Kay Boyle, Djuna Barnes en de Scott Fitzgeralds. Ze schreef inderdaad een roman, The Cubicle City (1926), die haar enige bleef.

De medewerking aan The New Yorker ontstond doordat Flanner een correspondentie onderhield met Ross' vrouw Jane Grant, even verzot op theater als zijzelf. Ze hield haar vriendin op de hoogte van wat er te zien viel in de Parijse boulevardtheaters en de Opéra. Haar brieven brachten Ross op het idee om haar te vragen om een tweewekelijkse brief te schrijven voor het tijdschrift dat hij aan het oprichten was. De opdracht die ze kreeg was ‘te berichten wat de Fransen vonden dat er gebeurde in Frankrijk, niet wat ik vond dat er gebeurde’, schrijft Janet Flanner in haar inleiding bij Paris Was Yesterday. ‘Dat was een nieuw soort van buitenlands correspondentschap. Ik moest het zelf uitvinden, omdat er niet iets bestond wat erop leek.’

Mini-biografieën

Paris Was Yesterday (1972) is een selectie uit de brieven die Flanner schreef tussen 1925 en 1939, met (summier) wat commentaar-achteraf. Flanner, die zich nooit van de eerste persoon bediende in haar ‘interpretatieve reportages’, vertelt bijvoorbeeld dat ze in een beschrijving van de schilderijencollectie van Gertrude Stein de verhuizers een inventarislijst liet maken. ‘De waarheid was dat ik die had gemaakt. Ik kwam haar een plant brengen voor haar nieuwe appartement en zij gaf me pen en papier en zei: “Zet die pot maar ergens neer en maak een lijst voor me van de kunst die hier hangt” - wat ik deed.’

Flanners brieven hielden de lezers van The New Yorker op de hoogte van alles wat modieus was in de glorieuze jaren twintig en dertig in Parijs - tenslotte was The New Yorker een smart magazine dat, aldus Ross, ‘niet geschreven werd voor het oude dametje uit Dubuque, maar voor de man who knew his way around town, or wanted to’.

Flanner begon haar rubriek met een soort minibiografieen van al wat een naam van enige betekenis had en voor nieuws zorgde. Ze beschrijft exciting novelties als de optredens van Josephine Baker, Loie Fuller, Fräulein Marlene Dietrich, Colette, Mistinguett en de Russische balletten van Diaghilev. Ze maakt melding van spraakmakende boeken van schrijvers als Gide, Cocteau en Simenon. Ze bericht over de handel en wandel van de Engelssprekende literaire kolonie (veel over Shakespeare and Company, de boekhandel van haar landgenote, vriendin en Ulysses-uitgeefster Sylvia Beach, en The Hours press van de eerste Beckett-uitgeefster Nancy Cunard). Ze verslaat galaconcerten; over Ravel als dirigent (in 1932) is haar conclusie: ‘Volgens Ravel is een bolero blijkbaar een lange, zwarte cape, met een sleep zo lang als een traploper, uitsluitend gedragen wanneer men naar begrafenissen gaat.’

Onder de faits divers hoort een beklemmend verhaal, naar aanleiding van ‘een briljant essay van Mme Colette’, over het erotische fetisjisme van een vijfvoudige moordenaar, en een gezellig stuk over een zwendelende presidente van een zelfopgericht beleggingsfonds, die zestigduizend kleine investeerders voor miljoenen oplichtte. Het heeft een knus begin: ‘In een land waar, in zaken, de vrouwelijke sekse nog geen halve kans krijgt, is de prestatie van een vrouw met de naam Marthe Hanau opmerkelijk.’

Janet Flanner gefotografeerd door Irving Penn eind jaren veertig

De mooise stukken ontstonden zo te zien uit gebrek aan nieuws. Dan is het vijf-, tien-, honderd-, of desnoods één- of tweejarig verscheiden van Anatole France, Isadora Duncan, maarschalk Foch, maarschalk Joffre, Proust, Georges Clemenceau, Georges Bizet of Sarah Bernhardt aanleiding om een gevoelig ‘obit’ (obituary - In Memoriam) te schrijven. Het sympathiek geschreven portret bij de dood van Edith Wharton is een van de vroegste voorbeelden van het genre waarin Janet Flanner later excelleerde: dat van de langere ‘profiles’ van beroemde tijdgenoten.

Van die langere stukken, portretten van Pétain, Malraux, Picasso, Ingrid Bergman, Sylvia Beach, Bette Davis, Cheryl Crawford, Bernard Buffet, zijn er slechts een paar te vinden in Janet Flanner's World. Gelukkig zijn daar de meesterwerkjes ‘Führer’ (over Hitler, uit 1936) en ‘Goethe in Hollywood’ (over Thomas Mann, uit 1941) bij. De kritische toonzetting van het stuk over Mann shockeerde haar vrienden. De eerste zin is: ‘Reeds veertig jaar lang beleeft Thomas Mann de unieke ervaring om, terwijl hij nog in leven is, regelmatig te worden beschreven in termen die gewoonlijk zijn voorbehouden aan hoogst verdienstelijke doden.’

William Shawn noemt Flanners researchmethoden ‘excentriek’. ‘Feiten kwamen bij haar uit de lucht vandaan, maar het waren feiten die ze uiteindelijk nodig bleek te hebben en die belangrijk waren.’ In het ‘profile’ over Hitler is het operatief verwijderen van twee knobbeltjes uit diens stembanden zo'n ogenschijnlijk onbelangrijk feit, dat Flanner even achteloos als effectvol rangschikt. Het blijkt relevant te zijn in haar analyse hoe Hitler zijn dictatorschap vestigde: ‘In feite steunden hij en zijn nazi-partij minder op hun acties, of zelfs op de problemen van de natie, dan op zijn propagandalongen.’ Flanner schreef het stuk ‘toen ieder die Mein Kampf las er alleen maar om lachte, alsof het Tender Buttons van Gertrude Stein was’. Ze had moeite om haar voorstel aan The New Yorker te slijten. Het blad informeerde nog eens extra ‘of ze wel zéker wist dat het onderwerp de moeite waard was’.

Gepassioneerde vriendschap

Paris Was Yesterday eindigt in september 1939. Boven de laatste brief staat ‘War in Our Time’. Dat Flanner van haar hoofdredactie niet mocht schrijven wat ze zelf vond heeft haar niet weerhouden van een grimmig commentaar: ‘In plaats van voor de theoretische vrijheid en redding van Tsjechoslowakije in 1938, zijn de geallieerden de oorlog ingegaan in 1939 voor een Polen dat al in puin ligt, en dat

[p. 5]

zo ver weg ligt dat Frankrijk en Engeland geen schot zouden kunnen lossen ter verdediging van Warschau. De kanonnen die men zo nu en dan kan horen rommelen aan het westerse front zijn te ver weg voor de Polen om zelfs maar hun wraakzuchtig geluid te kunnen horen.’

Flanner en Hemingway in Parijs, 1945

Janet Flanner en Natalia Murray

Flanner verliet Parijs kort daarop, waarmee ze de komst van de nazi's voor was. Ze bracht de oorlogsjaren door in New York, de enige periode in haar leven - afgezien van de drie jaar voor haar dood - dat ze naar de Verenigde Staten terugkeerde. Tot 1944 deelde ze haar leven met Natalia Danesi Murray, die ze in januari 1940 had ontmoet. Natalia Murray, die Janets correspondentie uitgaf in Darlinghissima, beschrijft hun ontmoeting als een coup de foudre. De twee vrouwen onderhielden dertig jaar lang een verheffende en wat Murray noemt ‘gepassioneerde’ vriendschap, die duurde tot Janets dood in 1979. Ze zagen elkaar een paar maal per jaar tijdens vakanties, meestal in Natalia's geboorteland Italië. Natalia Murray, net als Janet Flanner ambitieus en assertief, had na haar scheiding van mijnheer Murray het Amerikaanse staatsburgerschap verkozen boven Mussolini's Rome. Ze werkte als radiojournalist voor een antifascistisch nieuwsprogramma van NBC, dat naar Europa werd uitgezonden. In 1944 maakte zede bevrijding van Italië mee als medewerkster van USIS, de oorlogs-informatiedienst van het Amerikaanse leger. Ze deed pogingen om zich in Italië te vestigen - om dichter bij Janet te zijn - maar keerde (zonder geld of baan) in 1951 terug naar de Verenigde Staten, waar ze een mooie carrière opbouwde als Amerikaanse vertegenwoordigster van de Milanese uitgeversfirma Mondadori, en later aan het hoofd stond van de Newyorkse vestiging van Mondadori's concurrent, Rizzoli.

Ook Flanner keerde, eind 1944, met een Amerikaans troepenschip naar Europa terug, enigszins teleurgesteld dat haar pas als oorlogscorrespondente een laag prioriteitsnummer had. Tot de Duitse capitulatie op 8 mei 1945 volgde ze de Amerikaanse troepen, reportages schrijvend vanaf een paar kilometer van het front, dat ze tot Keulen volgde. Death to tyrants, schrijft ze in april aan Natalia, geschokt na een bezoek aan Ravensbrück. Ze staat op het punt naar Buchenwald te vliegen, ‘tenminste, als ik het verdragen kan als een vorm van nadere informatie over deze monsterachtige Hunnen’. Maar haar toon tegenover Natalia klinkt vastbesloten: ‘Ik vlieg rond als een oudere witte kraai. (...) Ik wil kijken, weten, bedenken en beoordelen wat er met dit verdorven Europa gebeurt.’ Haar indrukwekkendste, beroemdste en meest ontgoochelde stukken schrijft ze enkele maanden later: die over de Neurenbergprocessen (december 1945). Ze staan in Janet Flanner's World.

Murray verhult in haar commentaar op Janets brieven niet hoe ze eronder leed dat haar geliefde Janet Europa (met Parijs als standplaats) verkoos boven het gezelschap van darlinghissima, darlinghissimassima Natalia. Voor Flanner is de keuze voor haar werk (en voor het leven in hotelkamers) vanzelfsprekend. Ze beschrijft de USA als ‘een teenagerimperium van achtenveertig staten (...) waarin gespeeld wordt met de mechanieken van de twintigste eeuw zoals kinderen met speelgoedmachines’. Het is grappig om te zien hoe ze op hogere leeftijd in haar ongunstig oordeel over landgenoten op Edith Wharton gaat lijken. Flanner over Wharton: ‘Haar anekdotes neigden ertoe om zich met afschuw uit te laten over haar toeristische landgenoten, die de doopkapel in Parma voor het station aanzagen.’ Flanner aan Murray: ‘Mijn hotel neemt nu Amerikaanse tours op, Amurricans who have never been tu Yurrup before, voor het merendeel van een verschrikkelijk soort, dat keft als poedels, de hele dag in de hal zit en op hun van tevoren betaalde tour twee dingen doen - naar de Folies-Bergère gaan of een substituut daarvan, en naar het Lido. Misschien hebben ze een uur in het Louvre, maar ik betwijfel het.’

De brieven aan Natalia zijn onmiskenbaar liefdesbrieven, zij het dat telkens maar kort aan Natalia's mooie bruine ogen, ‘rijpe elegantie, charme en zinnelijkheid’ gerefereerd wordt. Voor het overige zijn ze volgestouwd met - ook voor buitenstaanders interessant - politiek commentaar en karakteroordelen over vrienden en bekenden. Er ontbreekt niemand van enige faam op die lijst. Flanner is zeer toegeeflijk in haar oordelen. Ze mag alleen Rebecca West niet, en is niet zeer geflatteerd als Mary McCarthy haar laatste boek (The Group) toezendt: ‘Ik vraag me af of ik door hoofdstuk drie over pessarium-passen heenkom na hoofdstuk twee over ontmaagden.’

Mantelpakken

Roerend is Flanners zorg voor wie oud, ziek of lastig is geworden. Zo voor Nancy Cunard, en Alice Toklas, bij wie erop toegezien wordt dat er geld is om haar appartement te verwarmen. De onderwerpen zijn voor het overige dezelfde als die van de Paris Letters uit de twee delen Paris Journal, zodat ze bij elkaar een contemporaine geschiedenis vormen. De vijfentwintig kabinetten in dertien jaar, de Algerijnse opstand, de coup die De Gaulle (in 1958) aan het bewind bracht, de aanslagen van de OAS, de dood van Kennedy, alles komt ook in de brieven aan Natalia aan de orde, evenals welke boeken bijzonder waren, welke tentoonstellingen, welke theatervoorstellingen, welke concerten, welke films.

En natuurlijk zijn de onderwerpen in de persoonlijke correspondentie intiemer, en ook wel frivoler. Bijvoorbeeld over de aanschaf van nieuwe kleren: Flanner droeg mantelpakken van Molyneux, Chanel, Balenciaga, Saint Laurent, of (als Mme Marie Blanche de Polignac, dochter van Mme Lanvin, voor een vriendenprijsje wilde zorgen) Lanvin.

Ze was diep gekwetst als er in haar stukken gesneden werd en eiste altijd opheldering: ‘Ross zegt dat mijn kritische opmerkingen (...) zijn weggesneden omdat ze klonken als een verdomde columnist, waarvan we er genoeg hebben in de kranten, en dat wij een tijdschrift zijn dat opgericht is voor verslaggeving. Hij heeft gelijk.’ Ze heeft het vaak over Ross, hem hatend om zijn onbereidwilligheid om haar meer te betalen, en om zijn ideeën over Europa, dat hij beschouwd als verloren aan de ‘commies’ (‘Vreemd dat hij, zo'n schutspatroon van goed schrijven en goed redigeren, het bolsjewisme zo'n bijnaam geeft die het doet klinken als een baseball-team’). Maar ze is zeer op hem gesteld; op het bericht van zijn dood reageert ze met neerslachtigheid.

Ook een andere dood was een sad blow voor haar, schrijft Natalia Murray: die van Léon Blum. Flanner verzamelde een jaar lang materiaal over hem, met de bedoeling een profiel over hem te schrijven, inclusief een geschiedenis van het Franse socialisme. Maar The New Yorker reageerde strikt. De regel was: géén postume publikaties. Een ander profiel, over Sartre, ging, in de hoogtijdagen van Joe McCarthy, niet door toen Sartre zich (in 1952) aanmeldde als lid van de Communistische Partij. De correspondentie met Murray laat ook de voortgang zien van andere portretten, zoals het geworstel met dat over André Malraux, aan wie Flanner een hekel had: ‘Elke afspraak met hem is er voor mij zo een als met de tandarts. (...) Heb ik je verteld dat hij vierenvijftig getypte vellen volspreekt in anderhalf uur?’ De houding van Malraux' vrienden maakt hem in haar ogen niet sympathieker: ‘Een mythologische houding, gedeeltelijk door adoratie, gedeeltelijk door de terreur van de mythe zelf.’

Het is een van de weinige keren dat ze zich ergens over beklaagt. Niet dat ze een optimiste was: ‘We leven in een wereld die even corrupt als overvloedig is. Mensen zijn even rijk als oneerlijk,’ noteert Natalia Murray als haar opinie uit de latere jaren. Het is Flanners zest for life die haar zo verkwikkend maakt. Ze besteedde haar leven zo welgekozen. Dat is bovenal, naar blijkt, een kwestie van kijken, weten, denken en beoordelen.

■

PARIS WAS YESTERDAY (1925-1939) ed. by Irving Drutman Uitg. Popular Library New York, 1972 (uitverkocht)

JANET FLANNER'S WORLD Uncollected Writings 1932-1975 ed. by Irving Drutman, Introduction William Shawn Uitg. Harcourt Brace Jovanovich, New York, 1979 368 p., f33,80

PARIS JOURNAL 1944-1965 ed. by William Shawn Uitg. Harcourt Brace Jovanovich New York, 1977 615 p., f33,80

PARIS JOURNAL 1965-1971 ed. by William Shawn Uitg. Harcourt Brace Jovanovich, New York, 1979 438 p., f20,35

DARLINGHISSIMA, LETTERS TO A FRIEND ed. and with commentary by Natalia Danesi Murray Uitg. Random House, New York, 1985 507 p., f68,80