Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 3]

De teloorgang van Tristan en Don Juan

Lachwekkende liefdes door Milan Kundera Vertaling: Jana Béranova Uitgever: Agathon/Ambo, 219 p., f29,50

Carel Peeters

Het is niet voor niets dat Tristan en Don Juan zijn uitgegroeid tot de bekendste minnaars van het Westen. Zij vertegenwoordigen twee soorten van extreme toewijding die sterfelijke wezens over het algemeen niet gegeven is, maar die als voorbeeld een grote aantrekkingskracht hebben. Tristan wijdde zijn leven aan één vrouw met een hartstocht en consequentie waarvoor het moeilijk is geen bewondering te hebben: het soort bewondering dat men meestal heeft voor het onbereikbare en onvoorstelbare. Don Juan was uit heel ander hout gesneden. De legende wil dat zijn veroveringen alleen al in Spanje onberekenbaar waren voor het meest geavanceerde telraam van zijn tijd. (Het juiste aantal is 1003, buiten Spanje beliep de telling 1062 - dit voor de statistici.) Tristan was bij zijn toewijding met geheel zijn hart aanwezig en het was hem hoge ernst. Don Juan liet zijn hart altijd thuis, en daar was het altijd alleen. Voor de extreme gedurigheid van Tristan en de extreme ongedurigheid van Don Juan zijn vele spitsvondige verklaringen gegeven: Tristan zou in Isolde met alle macht zijn moeder terug willen vinden. Don Juan zou eigenlijk homoseksueel zijn, zulke banaliteiten.

De figuren van Tristan en Don Juan hebben altijd een idealistisch karakter gehad, maar hun idealiteit is in de twintigste eeuw een antiquiteit geworden, omdat zij het beste gedijden in tijden dat de erotische moraal aan strenge banden was gelegd. Een film over Don Juan wordt nu onvermijdelijk komisch, een film over Tristan is nu een confrontatie met een overleefde moraal waarmee elke affiniteit ontbreekt. Wat verdwenen is, is de noodzaak van eenkennigheid tot elke prijs, en veelkennigheid om de vrijheid te bevestigen. Het is de buitenkant van de liefde - de tijd en de maatschappij - die de wetten waar Tristan en Don Juan voor stonden heeft opgeheven door in alles minder streng te zijn, uit respect voor de menselijke vrijheid en haar mogelijkheden. De amoureuze dialectiek wordt niet meer met de maatschappij onderhouden, maar heeft uitsluitend in de minnaar zelf plaats. De liefde is eindelijk een affaire geworden van het hart en het verstand alleen, waar de maatschappij grotendeels buiten staat. Ook de volle verantwoordelijkheid voor de liefde, voor wie mocht denken dat de kous hiermee af is, berust dus in het hart van de minnaar.

Lachwekkende liefdes is Kundera's prozadebuut uit 1970, vijftien jaar vóór de publikatie van De onverdraaglijke lichtheid van het bestaan. Afgezien van de politiek in Centraal-Europa is er geen onderwerp dat Kundera zo aan het hart gaat als de liefde. Het zij in alle eenvoud vastgesteld, omdat Kundera's romans en verhalen de liefde juist zo behandelen dat zij heel ingewikkeld en onberekenbaar wordt. De resten van de traditionele tegenstelling Tristan-Don Juan zijn er nog wel in te vinden, maar uitsluitend als een model dat door Kundera wordt ontmythologiseerd: de menselijke drijfveren, de hartstocht, het medelijden, de trouw, ontrouw, solidariteit, alle motieven of niet-motieven worden met een vertellend en redenerend lancet blootgelegd. Kundera is hierin genadeloos, wat hem op het verwijt van kilheid is komen te staan. Het is een moeizaam verwijt, omdat het altijd samengaat met de veronderstelling dat in de liefde geen andere motieven of drijfveren meespelen dan pure passie. Wie deze veronderstelling aanhangt, zal Kundera een cynicus vinden.

Gecompliceerde trouw

Kundera onthult de talloze motieven van edele en onedele aard die in de liefde een rol spelen, en hij doet dat met een virtuoos genoegen. Een jongeman in het laatste verhaal van Lachwekkende liefdes legt het aan met de veel oudere directrice van zijn school, iemand die hij in alle opzichten onaantrekkelijk vindt en waarvan zijn verstand niet zou kunnen bedenken dat hij er ooit het bed mee zou delen. Aanvankelijk doet hij dit om zijn verwijdering van de school te voorkomen, daarna schept hij er genoegen in; bovendien voorkomt het heel praktisch dat hij desperaat naar meisjes van zijn leeftijd gaat zoeken. Weinig verheffende motieven. In Het boek van de lach en de vergetelheid gaat Tamina uiteindelijk met de aanhoudende jongeman naar bed om de nagedachtenis te eren van haar overleden man aan wie ze niet aflatend denkt.

Wat Kundera niet tot een cynicus maakt is zijn gecompliceerde trouw aan Tristan. Wat Tristan wil is niet te bereiken, ook al willen we het. Gegeven dit onbereikbare ontstaan er talloze variaties in de liefde, uitvluchten die een eigen leven gaan leiden, maar waarbij op de achtergrond de schim van Tristan aanwezig blijft. Vanuit die positie ziet Kundera een grote variëteit aan lachwekkende liefdes, maar het zijn allemaal sprongen en pasjes omdat de éne dans van de grote liefde niet gedanst kan worden. Wanneer die dans van de grote liefde wel gedanst wordt, zoals in het verhaal ‘De gouden appel van het eeuwige verlangen,’ moet de schim van Don Juan eraan te pas komen om hem te redden.

Dit verhaal gaat over Martin. Hij behoort tot Kundera's categorie van de ‘epische minnaars’, de Don Juans, de Verzamelaars. (De ‘lyrische minnaar - Tristan - reserveert zijn hartstocht voor één vrouw.) Maar Martin is gelukkig getrouwd en schroomt niet herhaaldelijk de loftrompet over zijn vrouw te steken tegenover zijn vriend, van wie we het verhaal te horen krijgen. Martin heeft allerlei prachtige theorieën over het veroveren van vrouwen, zoals de ‘succesvolle registrage’ en de ‘succesvolle contactage’, wat inhoudt dat men goed moet registreren welke vrouwen in principe in aanmerking komen en, in tweede instantie, met wie men een eerste contact kan leggen om later tot uitwerking over te gaan. Nadat Martin een smoes heeft bedacht voor zijn afwezigheid gaat hij met zijn vriend op pad om de contactage met twee vrouwen uit te werken. Onderweg wordt nog veel aan registrage en contactage gedaan en dat levert veel oponthoud op. Op het afgesproken uur moeten ze echter wachten, en als de meisjes eindelijk in het autospiegeltje verschijnen hebben ze er juist genoeg van en rijden weg. Dat is schandelijk ten opzichte van de meisjes, het is een eerbetoon aan Tristan. Heel dit veroveringsritueel blijkt slechts het imiteren van Don Juan te zijn geweest, een lachwekkend soort liefde dus, ontstaan - wat Martin betreft - uit te veel geluk met zijn vrouw én omdat de Don Juan in hem niet tot zwijgen te brengen is. Lachwekkend is dit wonderlijke avontuur omdat Martin met zijn vrouw heeft afgesproken dat hij om negen uur thuis zou zijn om met haar te kaarten. Een snelle berekening leert dat hij dan nauwelijks tijd had voor zijn zogenaamde avontuurtje.

Doortrapte erotische politiek

In ‘De gouden appel’ is Martin een comfortabele Don Juan, iemand die zijn hart thuis heeft gelaten, waar het veilig is bij de vrouw die hij echt liefheeft. Dit is wel het luchtigste verhaal uit de bundel, samen met ‘Dr. Havel twintig jaar later’, waarin het ook ongedurige verlangens zijn die op basis van een goed huwelijk op avontuur gaan. Wranger is een verhaal als ‘Liftertje spelen’, over erotiserend zelfbedrog. Een jong echtpaar op vakantie stopt bij een tankstation. De vrouw stapt even uit en wanneer ze later instapt speelt ze een liftster. Hun gesprekken zijn oppervlakkig en van een halve nieuwsgierigheid. Het verhaal speelt zich af in een Centraalcuropees land waarin alles en iedereen gecontroleerd wordt. Die last begint de man te voelen en het komt in hem op dat hij nu eens een vakantie wil waarvan hij niet weet hoe ze zal verlopen. Daarom zet hij het liftertje spelen voort tot een moment dat de vrouw het niet meer leuk vindt. Ze overnachten in een niet van tevoren besproken hotel en hij behandelt haar als een hoer. Ze beleven een niet eerder ervaren lust, waarna de man in slaap valt en de vrouw zich in alle vezels van haar ziel schaamt. Dit verhaal is kenmerkend voor Kundera's desillusionerende kijk op de seksualiteit. Zijn scepsis ten aanzien van de pure motieven die in de liefde zouden spelen beheerst ook het verhaal ‘Symposium’. In een kamer in een ziekenhuis zijn twee doktoren, een assistent en een verpleegster bij elkaar. Hun gesprekken gaan, zoals in Plato's Symposium, over de liefde, maar niet in abstracte zin: alles is geladen van erotiek, verwachting, inbeelding. De assistent hoopt op belangstelling van de vrouwelijke dokter, maar ondertussen is de verpleegster verliefd op hem. De verpleegster vinden ze later in gezelschap van een sterke gaslucht in haar kamer, nog net niet dood. De assistent denkt dat ze om hem zelfmoord wilde plegen, maar een dag later vertelt ze dat ze in slaap is gevallen nadat ze water op had gezet om koffie te zetten.

Lachwekkende liefdes: Kundera's eerste verhalen vertaald

In de verhalen ‘Oude doden moeten plaats maken voor nieuwe’ en ‘Eduard en God’ begeeft Kundera zich nog iets verder in de intimiteit van de motieven tot liefhebben, op een manier die vijftien jaar later in De onverdraaglijke lichtheid van het bestaan tot volle ontplooiing komt: er heerst daar volstrekte onduidelijkheid over die motieven en alles wordt beheerst door rationalisaties van gevoelens, medelijden, zelfbescherming, trouw aan een herinnering. Wat op het ene moment ‘zwaar’ is, is op het andere moment ‘licht’. In ‘Oude doden’ wordt een man verliefd op de herinnering aan zijn verliefdheid van vijftien jaar eerder. In ‘Eduard en God’ - het meest ingenieuze verhaal van de bundel - wordt zo'n mengsel van zuivere en doortrapte erotische politiek gevoerd door de verschillende personages dat het uiteindelijk de wisselende omstandigheden zijn die de vorm van de liefde bepalen. Eduard is verliefd op Alice. Ze is gelovig, maar uit politieke overwegingen. Hij wordt ook gelovig. Dat wordt gesignaleerd door de partij. Hoewel hij niet gelooft, wil hij dat niet tegenover dit gezelschap erkennen. Verzint een list. Papt aan met het partijlid/directrice. De anders zo ontoegankelijke Alice komt los door zijn moedige gedrag. Eduards broer verwijt hem zijn opportunistische gedrag. De onaantrekkelijke oude directrice laat al haar reserves varen en vernedert zich tegenover Eduard. Hij vernedert zich door het bedrijven van dit soort machiavellistische liefde, waar hij bovendien nog genoegen aan beleeft. Enzovoort.

In Kundera's werk worden zowel Tristan en Don Juan ontmythologiseerd. De ware liefde bestaat slechts uit flitsen en momenten, zoals aan het begin van Afscheidswals staat: ‘Ja, van tijd tot tijd gebeurde het (het waren wonderlijke momenten) dat hij in één enkele geste of beweging de hele geschiedenis van haar lichaam en ziel leek te bespeuren. Dit waren momenten van een soort absolute helderziendheid en ook van absolute ontroering.’ Zulke momenten heeft ook Tomas in De onverdraaglijke lichtheid van het bestaan en zij geven aan die roman een tragische schoonheid omdat ze omgeven zijn door lichte of zware rationalisaties van gevoelens die het opkomen van zulke momenten belemmeren. De roman is scherper, ongenadiger, ontroerender dan deze verhalen, maar hiermee is niets negatiefs over deze verhalen gezegd. Kundera's ingenieuze cynisme is er slechts in iets luchtiger gedaante in aanwezig. ■