Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 4]

Pas na honderd jaar kan een boek eventueel een revolutie ontketenen

Enige tijd geleden verscheen bij de jonge uitgeverij Thoth de vertaling van Romanisches Café, een bundel verhalen die de onlangs tachtig jaar geworden Wolfgang Koeppen tussen 1936 en 1971 schreef. Eén van de verhalen, ‘Voor de eerste keer in Rotterdam’, schildert de havenstad als een exotische, van erotiek en oosterse mystiek doordrenkte plek, het Rotterdam van vóór de oorlog. Wolfgang Koeppen - hij is de meest verzwegen schrijver van de naoorlogse Duitse literatuur - verbleef na de machtsovername van Hitler een aantal jaren in ons land, een emigrant die in Nederland in een val terecht was gekomen waaruit hij ontsnapte door een vlucht naar voren: hij keerde terug naar Duitsland. Daar overleefde hij de nazi-terreur en schreef tussen 1951 en 1954 drie romans die tot het beste behoren wat de Duitse literatuur heeft voortgebracht: Tauben im Gras, Das Treibhaus en Der Tod in Rom, romans die hem niet in dank werden afgenomen omdat de jonge Bondsrepubliek in die Aufbau-jaren, die in werkelijkheid restauratie-jaren waren, het spiegelbeeld dat haar in die boeken werd voorgehouden niet verdroeg. Waardering kreeg Koeppen wél voor zijn reisboeken, die hij in het begin van de jaren zestig schreef, maar die waardering leidde slechts de aandacht af van zijn grote romans. In 1961 bracht de criticus Marcel Reich-Ranicki het probleem Koeppen ter sprake: ‘Der Fall Wolfgang Koeppen. Ein Lehrbeispiel dafür, wie man in Deutschland mit Talenten umgeht’, waarin hij de literaire critici verantwoordelijk stelde voor het feit dat Koeppen geen romans meer schreef. Wolfgang Koeppen zelf ontkent dat de kritiek die invloed op zijn schrijven heeft gehad, maar het is een feit dat er tot op de dag van vandaag geen roman meer van hem verscheen, al kondigde Suhrkamp-Verlag elk jaar opnieuw de lang verwachte nieuwe Koeppen aan. Nu is het 1986 en is Koeppen op 23 juni tachtig jaar geworden. Opnieuw is het Marcel Reich-Ranicki die ervoor zorgde dat Koeppen de aandacht kreeg die hij verdient. In zes delen is dit voorjaar het door Reich-Ranicki bezorgde Verzameld Werk verschenen en ook is aangekondigd de publikatie van een gesprek dat Reich-Ranicki met Koeppen voerde waarvan fragmenten in een televisieprogramma in juni zijn uitgezonden.

Gerda Meijerink

Eind februari ontmoette ik Wolfgang Koeppen in München, niet bij hem thuis, waar het volgens hem een onbeschrijflijke rommel was omdat zijn huishoudster hem wegens griep in de steek had gelaten, maar in Hotel Continental; waar we twee flessen met zorg door hem uitgekozen koppige Frankenwijn dronken. Een bezoek in Nederland, ter gelegenheid van het verschijnen van Romaans café, had hij kort tevoren afgezegd, tot zijn spijt benadrukt hij, zoals hij in het verleden al op zoveel dingen tot zijn spijt is teruggekomen. Niet-nagekomen beloften, ongeschreven romans, zoekgeraakte manuscripten, misgelopen ontmoetingen - ‘das groBe Pech’ - vormen een rode draad in het leven van Wolfgang Koeppen,

Gesprek met Wolfgang Koeppen - zijn leven lang door pech achtervolgd

zodat het een wonder mag heten dat deze ontmoeting met hem zo moeiteloos werd gerealiseerd. Ook ‘ein großes Pech’ is het dat een reis naar Japan geen doorgang kan vinden, nu móét hij wel aanwezig zijn bij de festiviteiten die rond zijn verjaardag in juni worden georganiseerd. Koeppen vervalt in somber gepeins als die gebeurtenissen ter sprake komen. ‘Schrecklich ist es, schrecklich,’ zegt hij, maar hij wil en kan ze niet teleurstellen, de mensen aan wie hij toch ook zo veel te danken heeft; Siegfried Unseld van Suhrkamp (‘doordat hij vertrouwen in me bleef stellen en me hielp, kon ik me redden’) en Marcel Reich-Ranicki, door wie hij zich wél en niet begrepen voelt.

Koeppen: ‘Het gesprek met Ranicki zit me erg dwars, hij heeft het allemaal goed bedoeld en ik wil niet ondankbaar zijn, maar ik móét er iets tegenin brengen. Ik ben bezig een boek te schrijven met de titel Hinrichtung eines Zeugen, in dat boek wil ik de vragen van Ranicki letterlijk overnemen, maar er andere antwoorden bij schrijven die mijn standpunt beter weergeven. Mijn uitgever was zeer ontsteld over dat plan en vooral over de titel. Ik werk er nu wel aan verder, het zal nu wel zoiets als Nachtgedanken gaan heten. Ranicki weet ervan maar hij denkt natuurlijk dat er toch niets van komt. Daar heeft hij dan ongelijk in. Door dat interview met hem heb ik ook al een roman waaraan ik bezig was ter zijde moeten leggen, ik had er de tijd niet meer voor en het interview heeft toch weer zoveel bij me losgemaakt dat ik de rust wel niet zal vinden om er verder aan te werken. Ziet u, ik heb er spijt van dat ik niet meteen onder pseudoniem ben gaan schrijven. Als je jong bent, zie je de noodzaak daarvan nog niet in. Nu stoort het me dat de mensen in de buurt waar ik woon weten wie ik ben en me erop aanspreken als er iets over me in de krant heeft gestaan. Ik zou liever gewoon een oude heer zijn die met zijn hond wandelt en dan zouden de mensen zeggen: wie is dat? en dan zouden de anderen zeggen: dat is een gepensioneerde heer. En wat heeft hij vroeger gedaan? zouden ze vragen en dan zouden de anderen antwoorden: dat weten we niet. Als je niet anoniem bent, merk je toch zoiets als een jezelf opgelegde censuur. Er is een roman waar ik al lang mee rondloop en die ik niet kan schrijven. Om heel persoonlijke redenen gaat het niet, wegens iemand anders gaat het niet.’

U heeft toch altijd ontkend dat het autobiografische een rol speelt in uw werk?

‘Ja, dat klopt, maar in het boek dat ik bedoel zou een zekere sfeer een rol spelen, het zou over mijn overleden vrouw gaan en dat gaat niet, dat kan niet. Als ik een anoniem auteur was zou ik het zo hebben kunnen vervreemden dat niemand op het idee zou komen dat het over Marion ging.’

Doelt u nu op het steeds weer door Suhrkamp aangekondigde boek?

‘Nee, dat is weer wat anders. Al die aangekondigde boeken zal ik nooit voltooien, daarover heb ik ook al met mijn uitgever gesproken. Ik wil al die “liegen gelassene Anfänge” nu gaan uitgeven onder de titel Anfänge eines Romans, dat kan ik verantwoorden, want op die manier wordt het werkelijk een roman. Maar ook met dat boek ben ik al veel te laat, de datum die ik had afgesproken is al verstreken.’

Reich-Ranicki heeft beweerd dat u niet meer kon schrijven omdat de critici in Duitsland u zo onheus hebben bejegend. Is dat waar?

‘Dat klopt niet, dat is beslist niet waar. Er is veel onzin geschreven over mij. In Moskou werd in een literair tijdschrift zelfs beweerd dat ik niet meer geschreven heb omdat ik in de Bondsrepubliek vervolgd werd. Ook dat is niet waar. Behalve een paar extreem rechtse reacties heb ik nooit iets van vervolging of onderdrukking gemerkt. Natuurlijk waren de mensen gechoqueerd, enerzijds door wat ik vooral in Das Treibhaus over de politiek in Bonn beweerde, maar vooral ook door de manier waarop ik schreef, dat was heel ongebruikelijk voor ze, vergeleken met de door de nazi's beïnvloede literatuur die ze gewend waren. Wat me aan de negatieve reacties stoorde, was alleen dat mijn romans zo slecht werden verkocht, dat is voor iemand die van de pen leeft heel vervelend.’

Alibi

Wat is dan de reden waarom u geen romans meer hebt gepubliceerd?

‘Mijn eigen persoonlijke malaise, buitengewoon moeilijke persoonlijke omstandigheden, ook economische problemen, geldgebrek en zo. Weet u, ik leefde met een vrouw, ik had haar als heel jong meisje aan het eind van de oorlog leren kennen in een kelder in Feldafing waar ik ondergedoken zat. Met haar ben ik later getrouwd. Van jongsaf aan was ze een ongeneeslijke alcoholiste. Ik heb jarenlang geprobeerd haar daarvan af te helpen en dat is me niet gelukt en ze is er ook aan gestorven. Het was verschrikkelijk en bedreigend, er gebeurden elke dag verschrikkelijke dingen en als ze vandaag niet gebeurden dan gebeurden ze morgen wel. Ik zou die jaren niet doorstaan hebben als mijn uitgever me niet had gesteund. Ik vertel niet graag over deze dingen, maar ik heb ook aan Reich-Ranicki het een en ander verteld. Eigenlijk betreur ik het dat ik me steeds met allerlei onbelangrijke zaken heb beziggehouden en mezelf daarmee een alibi heb verschaft want het is stof voor een grote roman.’

En discretie verhindert u die roman te schrijven?

‘Ja, hoewel, dat is niet meer het enige dat me remt, er is ook sprake van een toenemende onlust bij het schrijven.’

Aan wat schrijft u die onlust toe?

‘Aan mezelf, aan wie anders? Ook vroeger voelde ik bij het schrijven een zekere aarzeling, iets wat me neerslachtig maakte, ja, náást de lust die het schrijven ook betekende. Ik had een afschuw van het werk dat schrijven met zich meebrengt. Onlangs was ik een paar weken in Bonn. Een jonge regisseur wil Das Treib-

[p. 5]

haus verfilmen en vroeg me of ik het draaiboek wilde schrijven, maar dat wil ik niet, dat moeten anderen maar doen. Die regisseur heeft toen een vier uur durende film gemaakt van een gesprek met mij over Das Treibhaus. We voerden dat gesprek op een terras aan de Rijn dat in het boek een belangrijke rol speelt. Die film heb ik gezien en die was lang niet zo slecht als ik gedacht had. Ik vond Bonn erg veranderd, van een provincieplaats heeft het zich ontwikkeld tot een stad met veel cafés en terrassen, het heeft een beetje een Parijse sfeer gekregen. Vriendelijke mensen wonen er, je ziet veel mooie meisjes op straat en wat me opviel was dat die mensen zich niets gelegen laten liggen aan de politiek die zich in datzelfde Bonn afspeelt. Ze gaan eraan voorbij, over al die schandalen praten ze hooguit geamuseerd, van gevluchte spionnen maken ze een verhaal over echtelijke ontrouw of een liefdesgeschiedenis. En wellicht hebben ze gelijk en doet het er helemaal niet toe of iemand zich erover druk maakt of niet. Over dát Bonn, het Bonn van nu en de mensen daar wilde ik wel een draaiboek maken, maar de regisseur was daar niet in geïnteresseerd, die wilde het Bonn van de jaren vijftig uit het Treibhaus verfilmen. Je zou over Bonn natuurlijk ook een operette kunnen maken.’

Is het voor u niet bitter om te zien dat alles wat u in Tauben im Grass en in Das Treibhaus als het begin van een negatieve ontwikkeling signaleerde ook uitgekomen is?

‘Ik heb nooit de illusie gekoesterd dat mijn boeken iets zouden uitrichten, dat Adenauer zou terugtreden als hij Das Treibhaus las. Met een boek kun je geen revolutie maken, niet op korte termijn, pas na honderd jaar kan een boek eventueel een revolutie ontketenen. Bij discussies heb ik mensen vaak teleurgesteld als ik zei dat ik met mijn boeken geen politiek effect beoogd heb. Ik had zin om een boek te schrijven, dat was alles. Laatst vroeg Günter Grass me iets voor te lezen op een vredesdemonstratie. Ik las iets uit Das Treibhaus en het deed me wel plezier dat Grass zei dat wat ik voorlas nog precies zo van toepassing is op de situatie nu. Maar begrijpt u me goed, ik heb ook nu geen enkele illusie dat zulke betogingen voor de vrede ook maar iets uithalen, hoogstens ontlasten ze het geweten van de betrokkenen.’

Wolfgang Koeppen

U heeft zich nooit bij groepen aangesloten, u maakte ook geen deel uit van de Gruppe '47?

‘Ik ben een Einzelgänger, ik heb nooit veel contacten gehad; met Böll heb ik wel eens een paar woorden gewisseld, met Lenz ook, ik heb een heel vriendelijk contact gehad met Hans Werner Richter, die me vaak voor bijeenkomsten van de Gruppe '47 heeft uitgenodigd. Ik ben ook een keer op weg gegaan naar een bijeenkomst die in een badplaats ten zuiden van Rome werd gehouden, maar ik ben nooit verder gekomen dan Rome, daar heb ik toen Der Tod in Rom geconcipieerd. Günter Grass heeft me wel eens iets merkwaardigs gezegd, hij zei dat Die Blechtrommel alleen maar zo'n succes kon hebben omdat mijn boeken het klimaat en het begrip voor dat soort literatuur hadden voorbereid.’

Erika Mann

Uw eerste roman uit 1934, Eine unglückliche Liebe, is destijds ook in het Nederlands vertaald, van uw andere romans is alleen van Der Tod in Rom een Nederlandse vertaling verschenen en nu komt dus Romaans café uit. Betekent dat iets voor u?

‘Ja, zeer veel. Het heeft me altijd bedroefd dat de Nederlandse uitgevers zo weinig aandacht voor me hadden, juist met belangstelling in Nederland voor mijn werk zou ik erg gelukkig zijn, meer nog dan met belangstelling in de Bondsrepubliek. Ik heb heel merkwaardige jaren doorgebracht in uw land. Ik kwam er terecht omdat de afschuw over wat er in Duitsland gebeurde ondraaglijk werd en ik had contact met een geëmigreerde joodse familie in Den Haag bij wie ik kon logeren. Bij Cassirer was toen net Eine unglückliche Liebe verschenen en in 1935 kwam daar ook Die Mauer schwankt uit. Van Eine unglückliche Liebe zag ik op een dag de vertaling in een boekhandel liggen, ik wist van niets en had ook nooit een honorarium gekregen. Bij de keurboekerij, die de vertaling had uitgebracht, was men zeer verbaasd, mijn honorarium hadden ze allang naar Cassirer in Berlijn gestuurd. Maar Cassirer kon dat geld niet meer terugsturen naar Nederland. Ik zat dus zonder inkomsten in Den Haag en in het begin kon ik me nog wel redden al mocht ik dan officieel geen betaald werk verrichten, maar later werd het steeds strenger en liep je kans door de Nederlandse politie de grens over gezet te worden als je geen tweehonderd gulden op zak had. Dan was ik zeker in de handen van de Gestapo gevallen. Toen die joodse familie naar Amerika vertrok zat ik dus in de val, het was een hopeloze situatie. Ik heb toen besloten terug te keren naar Duitsland. Dat hield een groot risico in en het werd niet door iedereen begrepen. Erika Mann, met wie ik zeer goed bevriend was, werd er zelfs zo kwaad over dat ze me op een avond toen ze me met haar kleine Opel naar huis bracht bijna in een gracht reed, met opzet dus. Het was heel pijnlijk, we waren zeer goede vrienden geweest, ik heb ook nog teksten voor de Pfeffermühle geschreven, maar het is nooit meer goed gekomen. Meteen na de oorlog ben ik een ontmoeting met Klaus Mann misgelopen, anders was er misschien via hem nog contact mogelijk geweest, maar ook op brieven die ik haar stuurde toen ze als correspondente bij de nazi-processen in Neurenberg was, heeft ze nooit geantwoord.’

U had verder geen contacten die u konden helpen? Kon Klaus Mann niets voor u doen?