Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 3]

Adriaan ende Elegast
Casablanca: een bundel ongelijke verhalen

Casablanca Schetsen en verhalen door Adriaan van Dis Uitgever: Meulenhoff, 126 p., f22,50

Carel Peeters

Hoewel het in boekvorm gepubliceerde oeuvre van Adriaan van Dis een om vang heeft van iets meer dan tweehonderdvijftig pagina's, ziet men toch zelden zo'n sterke onderlinge verwantschap tussen de verhalen, herinneringen en reisverslagen. Zoiets wijst op krachtige preoccupaties die zich steeds een weg willen banen. Van Dis heeft zelfs ook al iets geschreven waarin de meeste van zijn motieven en fascinaties bij elkaar te vinden zijn: het toneelstuk Tropenjaren.^* Een schets van de inhoud doet vertrouwd aan: twee halfbroers bevinden zich in een appartement in Manhattan, New York. Ze komen uit een Indisch-Nederlandse familie, vader gestorven toen ze jong waren. De moeder heeft iets met astrologie en vraagt aan iedereen meteen welk sterrenbeeld hij of zij heeft. Antroposofie heeft ook haar belangstelling. Dit kennen we uit Nathan Sid en De rat van Arras. De twee broers zijn tegenpolen: de een ‘stugge persoonlijkheid, conventioneel’ (aldus de rolverdeling), smaakvol gekleed, draagt een zegelring en heeft een attachékoffertje (Paul). De ander (Vic) is homoseksueel en presenteert zich met een verwilderd karakter dat bij elke gelegenheid de verdediging op zich neemt van iedereen die zich aan de rand van alles bevindt, niet in de laatste plaats om zijn broer te jennen, maar toch ook uit persoonlijke roeping. Hij kleedt zich in het zwart, tot en met een zwart leren jack ‘van grove moterrijderssnit’. Maar ‘hij spreekt beschaafd’. Van vrouwelijke zijde wordt deze tegenstelling aangevuld met ‘een trut van klasse’, Bettekee, vriendin van de conventionele Paul, en door Marjolin, de travestiet, uit een café opgepikt door Vic. Zulke personages treffen we ook aan in Casablanca.

Het hoge en lage, het geciviliseerde en verdorvene, het geregelde en ongeregelde (‘spannende’) leven, normale mensen en menselijke rariteiten, het nette deklaagje en het gekrioel van emoties daaronder: over deze schijnbare tegenstellingen gaat het steeds in de verhalen van Van Dis. In Tropenjaren - dat voor een eerste toneelstuk van professioneel gehalte is - komt daar nog de fascinatie bij voor afkomst, goede manieren, familiewapens. Van Dis is zo ver gevorderd in zijn zelfkennis dat hijzelf de eerste is om te bekennen dat hier van enigszins walgelijk snobisme sprake is, maar desondanks. In feite speelt zich de kern van de verhalen in Casablanca steeds af in het gebied van de amorele en niet in een maatschappelijke code geregen fascinaties, in een gebied van emotionele en maatschappelijke warrigheid, vandaar dat het boekje de titel heeft gekregen van de hoofdstad van dit schemergebied.

Dat Casablanca bestaat uit ‘schetsen en verhalen’ wijst erop dat sommige verhalen autobiografisch opgevat mogen worden en andere bedacht zijn. ‘Van hoog tot laag’ behoort tot de ‘schetsen’. Het vertelt over Van Dis' verblijf in New York als gast van ‘een invloedrijke vriend die heel de dag koekjes uit zilveren trommels snoept.’ Deze precieuze karakterisering heeft haar functie, want dit is een aspect van het ‘hoog’ in de schets, die vooral gaat over de tegenstelling tussen hoog en laag, tussen de wereld van de bluf en de werkelijkheid. Van Dis heeft een even gretige aandacht voor de overbuurman die in een ‘penthouse’ van drie miljoen dollar woont als voor het soort mannen of vrouwen dat zijn hebben en houwen dag en nacht in plastic zakken meezeult. Als schrijnend worden de tegenstellingen in New York niet voorgesteld, evenmin beperkt Van Dis zich tot een journalistieke, meer neutrale aandacht. Van Dis' instelling is die van de liefhebber - ‘snoeper’ in zijn woordhuishouding - van het iets te luxe, iets te rijpe, iets te overdadige én van een school kakkerlakken op een rioolput, de vlekkerige rouge van verlopen schoonheid, het kerkhof in de mond van een zwerver en de kwetsbare bluf van een meisje dat ‘werkt aan haar succes’. In New York is Van Dis geestelijk thuis, want in Casablanca is te veel vlekkerige rouge, in Amsterdam of Nederland is te veel verering voor het gemiddelde. De verhouding, speciaal in Manhattan, is precies goed: na een ‘roofparty’ nog even de portieken frequenteren om te zien hoe de ‘downparty’ eruit ziet en vice versa.

* In het voorjaar met twee andere toneelstukken van Mensje van Keulen en Thomas Verbogt uitgegeven door Veen.

Snobistische dubbelzinnigheid

De aandacht voor deze Jean Genetachtige wereld komt weliswaar van iemand die goed in de kleren zit, in het titelverhaal van Casablanca komt een genre mens voor waar Van Dis een meer dan gewone belangstelling voor heeft: de man die een vrouw wil zijn. In ‘Casablanca’ is het Bea (‘dierlijk ordinair’), in Tropenjaren Marjolin, travestieten voor hele dagen. Van Dis is in Casablanca om de dokter op te sporen die James Morris twintig jaar geleden ombouwde tot Jan Morris; zijn vriend(in) Bea is daar voor hetzelfde doel. Deze ingreep kan in Nederland gratis plaatsvinden, maar Bea wil ‘geen kletsmeiers en sociaal-werkers’ aan haar lijf. Zij kiest voor de hoofdstad van het schemergebied van de menselijke identiteit en moraal, Van Dis verkiest daar helemaal heen te reizen.

De cultuur... De cultuur... Op een gegeven ogenblik heb ik tegen mezelf gezegd: ‘Er moet geleefd worden, voor de donder!’ En toen heb ik een boek gemaakt. Uit ‘Quelques artistes et gens de lettres’ van Sempé (Denoël, 1984)

Van Dis' aandacht en belangstelling voor dit schemergebied heeft de smaak van authenticiteit, maar blijft die snobistische dubbelzinnigheid houden die de werkelijke bewoners van die wereld onmiddellijk herkennen als morbide pottekijkerij. In al deze verhalen heerst het heimwee van de effectief gedomesticeerde naar de instincten. In het naar het fantastische neigende verhaal ‘Beet’ wordt de hoofdpersoon meegesleept door een plotseling bij hem opstekende verdrongen agressie tegenover een collega op de bibliotheek waar hij werkt. Deze man heeft ooit zijn vriendinnetje ingepikt; als de hoofdpersoon bij toeval in het paleis van justitie belandt en daar de zaak tegen een jongen meemaakt die een vrouw in een supermarkt tot bloedens toe in een borst heeft gebeten, speelt het weer op. De totale existentie van de brave collega, die alle varianten van de Karel ende Elegast kent, maar nooit op de gedachte komt dat hij ook zou kunnen leven als Karel (dat wil zeggen als een koning die 's nachts met een dief uit stelen gaat), moet eraan geloven. De hoofdpersoon wil de jongen van de borst spreken om in zijn wereld door te dringen, wég van het soort leven dat hij op de bibliotheek leidt en waar zijn collega de personificatie van is. De jongen maakt op hem de indruk van een ‘wolfsjong’, veel meer dan grommen doet hij niet. Zijn agressieve tanden contrasteren met de beschaafde taal waarmee de hoofdpersoon hem benadert.

Hoe sterk de onderlinge verwantschap van deze verhalen ook is, even sterk zijn ze niet. Van Dis' fascinatie door menselijke rariteiten (waar men in Amerika het afschuwelijke woord ‘freaks’ voor heeft, een woord waarmee de betrokkenen onmiddellijk in een vuilniszak worden gestopt) is in sommige verhalen (‘Charlottes baby’, ‘De vraatzuchtige spreekt’) van anekdotische aard, een uitwerking van curiositeiten. Een dergelijke fascinatie moet krachtig in de hand worden gehouden, anders wordt Van Dis een verzamelaar van randfiguren met zijden handschoenen. Twee verhalen, ‘Het mussejong’ en ‘De deserteur’, zijn bijna serene verslagen van levens zonder enige charme. Het eerste over een imbeciele jongen in een verlopen Parijs' hotel die het goed kan vinden met mussen, het andere van een soldaat die deserteert omdat hij het goed kan vinden met een vrouw. Allebei zijn het verhalen over instinctief leven, met een minimum aan geciviliseerde intelligentie. Op de rand van de categorie van het rariteitenkabinet is ook ‘God en de gekkenrechter’ omdat het een uitwerking van een krantebericht lijkt: een man die denkt dat hij God is sluit zichzelf op in zijn ‘hemelrijk’, naar analogie van zijn naam. Hij hamstert zijn ontlasting, pies, nagels en de haren die hij van zijn hoofd scheert. Ook al past zo'n verhaal in Van Dis' verzameling cultureel gedepriveerden (die toch niet zoveel verschillen van de cultureel welvarenden), dat het een verzameling dreigt te worden is juist het gevaar, straks kan de schrijver er de kermissen mee af.

Na Nathan Sid, Tropenjaren, De rat van Arras had deze bundel verhalen Van Dis' vermogens moeten bevestigen. Nu een derde dat niet doet zal er gewacht moeten worden op een volgende gelegenheid.

■