Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 11]

Henry de Montherlant
gisele freund

Een opgejaagde reiziger en zijn bediende
‘Moustique’ van Henry de Montherlant

Moustique door Henry de Montherlant Uitgever: La Table Ronde, 194 p., f36,50

Ed Jongma

In de onthullende biografie van Montherlant, Montherlant sans masque, die in 1982 verscheen, heeft Pierre Sipriot het uitvoerig over ene Moustique, een Marseillaanse straatjongen, die Montherlant in de periode van 1925 tot 1930 op zijn reizen vergezelde als dienstknecht. Geobsedeerd als Montherlant was door het verstrijken van de tijd, meende hij dat hij de karweitjes die een ander net zo goed kon opknappen, dan ook maar beter aan die ander kon overlaten: ‘Handarbeid op bevel (in de oorlog, of onder een communistisch regime), het zij zo. Maar uit eigen beweging, nee. Aan de andere kant heb ik sinds 1925, of beter gezegd sinds ik heb gezien tot wat voor afschuwelijke tirannen veel Europeanen in de kolonies uitgroeien, een grote weerzin tegen het feit dat men mij dient. Ik voel me “schuldig” als ik iemand iets beveel, en verdraag dan ook geen dienaars om mij heen als ik hen niet kan behandelen als metgezellen, of als ik hen niet kan toestaan wat ze mij vragen, inbegrepen alle vrijheid die zij wensen.’

1925, het jaar waarin Montherlant Moustique in dienst nam, was een belangrijk jaar voor hem. De dood van zijn grootmoeder, met wie hij een zeer sterke band had, betekende voor hem een definitief afscheid van het ouderlijk milieu, met een daarbij passende bezinning over zijn situatie. Al eerder had hij gemeend zijn leven in eigen hand te moeten nemen toen zijn vader in 1914 overleed en de Eerste Wereldoorlog uitbrak, maar zijn moeder verzocht hem toen te wachten met in dienst te treden, tot ook zij overleden zou zijn. Omdat zij als het ware de daad bij het woord voegde, hoefde dit geen al te lang uitstel voor Montherlant te betekenen, maar hij wordt aanvankelijk afgekeurd, en zal pas in 1917 als vrijwilliger aan de strijd deelnemen, een strijd die voor hem eindigt, als hij in 1918 niet ongevaarlijk gewond raakt door een zevental granaatscherven in de nierstreek.

De bezinning in 1925, na de dood van zijn grootmoeder, brengt hem tot het besluit Parijs de rug toe te keren en naar het mediterrane zuiden te vertrekken, waar het leven naar hij meent vrolijker en lichter is, en de mensen mooier en hartstochtelijker zijn. Al in zijn jeugd kende hij de ‘verzoeking van het zuiden’, als hij door het gare de Lyon zwierf en droomde van het station aan het eindpunt van de lijn: Marseille.

Op het gare de Lyon ook begint zijn nieuwe leven, dat hij vastlegde in notities, die hij later, in 1929, zou verwerken in de roman Moustique, die pas onlangs voor de eerste maal werd uitgegeven. De openingsbladzijden tonen Montherlant in alle eufore bravoure van zijn verkregen vrijheid. Hij ontmoet in de wachtkamer een Noordafrikaans gezin met een dochter van een jaar of zestien en een iets jongere broer, maakt voorzichtige avances naar het meisje, volgt het gezin in de trein, waar hij zich vervolgens een nacht lang onder het slapend oog van de ouders en het niet zo slapende maar eerder samenspannende oog van de broer, op aangename wijze verpoost met de maar al te bereidwillige dochter.

De volgende ochtend in Marseille is hij nog vol van het genoten avontuur, en vooral ook van de medeplichtige rol van de broer, die de gebeurtenissen een extra dimensie van spanning gaf. Hij besluit een jongen te zoeken met wie hij eenzelfde vorm van verstandhouding kan hebben, en die hem bovendien op zijn reizen zal ontlasten van de dagelijkse beslommeringen. Dit wordt Moustique, die hij uitkiest op grond van een eenvoudige test: hij is de enige die een in de weg liggende hond op het trottoir in het voorbijgaan geen achteloze trap verkoopt. Vincent, een veertienjarig schoenpoetsertje, die zijn bijnaam Moustique ontleent aan het feit dat hij zo hinderlijk heet te zijn als een mug, gaat onmiddellijk akkoord met de voorstellen die Montherlant doet, en brengt hem vervolgens naar zijn moeder, die in een achterafkrotwoning samenwoont met een vriend en nog een paar kinderen. Ook met haar vallen zaken te doen, en zo kan Montherlant aan zijn zwervend bestaan beginnen in het rustige besef dat hij een metgezel en bediende heeft. De jaren van de ‘voyageur traqué’ (de opgejaagde reiziger) zijn begonnen.

Gewiekstheid

Hij vertoeft vooral in Spanje en in het tegenoverliggende Noord-Afrika, raakt meteen in 1925 al gewond bij een stieregevecht, publiceert in 1926 Les bestiaires, zijn grote roman over die sport, verlooft zich in 1927 en verbreekt deze verloving nog in hetzelfde jaar. Pas in 1929 zal hij weer enige tijd in Parijs verblijven. Het zijn bekende feiten, die hoogstens als achtergrond meespelen in het boek, want de voorgrond wordt geheel in beslag genomen door Moustique. Montherlant laat voor deze ene keer al zijn spreekwoordelijke afstandelijkheid varen. Hij heeft duidelijk plezier in de jongen, wiens handel en wandel hij met liefdevolle belangstelling observeert en vastlegt in aantekeningen. Hij laat hem honderduit vertellen over zijn leven op straat, zijn familie, en de wijze waarop hij is grootgebracht, en tracht dit alles weer te geven in het volkse jargon van Moustique. Moustique heeft door zijn wijze van leven een bepaalde gewiekstheid opgedaan die hem adequater dan het Montherlant gegeven is, laat reageren op bepaalde onverwachte situaties die zich voordoen. De grote stad is zijn natuurlijke element, en in alle nieuwe plaatsen die zij aandoen kent hij aanzienlijk sneller dan Montherlant de weg en weet hij waar alles te halen is. Daarnaast ontwikkelt hij, waarschijnlijk door het contact met Montherlant, een behoefte om te leren, teneinde zijn situatie te verbeteren. Hij overweegt een avondschool, maar voor het zover komt eindigt zijn dienstverband met Montherlant. Een soort trots en koppig gevoel van onafhankelijkheid brengt hem ertoe de eis van Montherlant om 's avonds voor een bepaald uur thuis te zijn, enige malen in de wind te slaan, hetgeen resulteert in een woede-uitbarsting bij Montherlant en enige draaien om de oren. Het gevolg is wel, dat Moustique de boot terug naar Marseille neemt.

Men kan zich lang het hoofd breken over de vraag waarom Montherlant de roman Moustique nooit heeft willen publiceren. Het kan natuurlijk zijn dat in dit boek sprake is van te weinig gestileerde werkelijkheid, want hoewel veel van het werk van Montherlant te herleiden is tot zijn eigen leven, is hij toch nergens zo direct autobiografisch als in Moustique. Maar het kan ook zijn dat hij beducht was voor de mogelijkheid dat men zijn verhouding met Moustique ‘verkeerd’ zou kunnen duiden. Al lang was bekend dat zijn belangstelling voor adolescenten homo-erotische accenten had, maar het is pas sinds het verschijnen van zijn briefwisseling met Robert Peyrefitte, een paar jaar geleden, dat men kan constateren hoezeer deze belangstelling praktische consequenties had. Het is hard aangekomen bij sommige Montherlant-bewonderaars, en het was koren op de molen van zijn tegenstanders, die zich bevestigd zagen in hun vooroordelen over de koele en hooghartige auteur.

Sipriot zegt in zijn biografie dat er ‘ongetwijfeld’ geen seksuele relatie heeft bestaan tussen Montherlant en Moustique, maar doet verder geen moeite om hier argumenten voor aan te voeren. Ik ben best bereid hem te geloven - Sipriot kent Montherlant als zijn broekzak - maar moet aan de andere kant constateren dat het boek zelf niet duidelijk is op een aantal punten. Opmerkelijk is al meteen de treinscène, omdat Montherlant nooit blijk heeft gegeven van sterk erotische gevoelens voor jonge meisjes. Zou het kunnen, dat broer en zus in hel verhaal van plaats verwisseld zijn? En de woede-uitbarstingen na de nachtelijke escapades van Moustique lijken ook wat overdreven, tenzij er sprake was van jaloezie en gekwetste ijdelheid.

Het zijn slechts overpeinzingen en voor de waarde van het boek niet belangrijk. Sipriot schrijft dat Moustique in het begin van de jaren dertig gestorven is aan tuberculose. Het boek kan dan gezien worden als een monument voor zijn nagedachtenis, maar los daarvan vind ik het het ontroerendste boek dat Montherlant heeft geschreven.

■