Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 3]

Wat al te verzot op zijn eigen talent
Homo-erotische roman van Adriaan Litzroth

Sebastiaan door Adriaan Litzroth Uitgever: Ambo/Athenaeum Polak & Van Gennep, 400 p., f49,50

Wim Hottentot

Er was eens een criticus die in deze kolommen de Heilige Sebastiaan ‘één van de huismythes van de homoseksuele kunst’ noemde. Dat was trouwens dezelfde die de maskerade en de verhulling typisch achtte voor het wezen van de homoerotiek.

Adriaan Litzroth heeft een heel ambitieus boek geschreven waarin hij het spel van verhulling en maskerade flink meespeelt: op de omslag van zijn roman staat zo'n bekende renaissance-Sebastiaan. Eén pijl door de nek, één door de zij, één door de dij. Een beetje slordig dat er nergens staat wie de schilder is, denk je dan. Even zoeken in de uitgebreide Sebastiaan-literatuur leert je dat Giovanni Antonio Bazzi (1477-1549) de maker is, bijgenaamd ‘Il Sodoma’. Hoe provocerend Sodoma zijn knapenliefde beleed, kan de geïnteresseerde nalezen in de Levens van de meest excellente schilders, beeldhouwers en bouwmeesters van de nooit genoeg te prijzen Giorgio Vasari (1511-1574).

Het moest er eigenlijk ook wel eens van komen dat Sebastiaan het onderwerp werd van een historische roman met een homo-erotische thematiek. Het is niet onopgemerkt gebleven dat zijn martelaarschap vaak een welkome aanleiding is geweest voor de in veel tijden enigszins gedurfde uitbeelding van het naakte mannenlichaam. In de vroege literaire overlevering wordt echter op geen enkele manier enige homo-erotische betekenis aan de Sebastiaan-figuur toegekend. Will Ogrinc wees daar onlangs in een alleraardigst artikel in Maatstaf nog op, al miskent hij naar mijn gevoel dieptepsychologische redenen die voor de keuze van het onderwerp bepalend zijn.

Driemaal St. Sebastiaan door Giovanni Bellini: 1. detail uit de Sebastiaan-triptiek (1460, Accademia, Venetie); 2. detail uit de Allegorie (1845, Uffizi, Florence); 3. detail uit het Altaarstuk S. Giobbe (1487, Accademia, Venetië)

Als zoveel vroege christenen provoceerde Sebastiaan op bijkans masochistische wijze zijn eigen ondergang. Willem Otterspeer kon dan ook geheel terecht zijn vorig jaar verschenen roman Zo'n vreemde drang van binnen voorzien van een ‘Proloog’ waarin hij zijn heteroseksuele protagonist Sebastiaan Verkorven met onze heilige vergelijkt: Verkorven heeft een talent om zijn leven lang slachtoffer te zijn, maar dan wel van het ‘ewig Weibliche’.

Er bestaan twee uitgebreide middeleeuwse levensbeschrijvingen van de heilige, die in de derde eeuw leefde. Wie die beide Levens (die deels verschillen) achter elkaar leest, vergeet al die naakte, door pijlen getroffen jongemannen die talloze kerken en musea zo aangenaam verluchten. Je associeert Sebastiaan alleen nog met een gigantische woordenstroom. Wat een spreker is die man. Bepaalde scènes ontleent Litzroth regelrecht aan de Acta Sanctorum.

Verreweg het grootste deel van de Passio Sebastiani bestaat in beide gevallen uit behoorlijk bigotte en dogmatische kwek over de schoonheid van het martelaarschap. Litzroth heeft net zomin gebrek aan woorden als Sebastiaan in de twee heiligenlevens. Op het eerste gezicht is de stijl wel het opvallendste element aan zijn ongetwijfeld knap debuut: nogal plechtstatig en zwaar, kennelijk beïnvloed door Franse schrijvers als Flaubert en Yourcenar. Bij tweede lezing blijkt die stijl toch enigszins klatergoud dat een inhoudelijke onzekerheid moet verbergen. Litzroth presenteert een forse, vrijwel geheel lineair geschreven, historische roman, zonder veel flash-backs of andere (post)modernistische auctoriale ingrepen. Een boek dat, godlof, nu eens geen puberteitsherinneringen of andere directe confessies uit een geprangd gemoed bevat. Het verbaast niet als Litzroth voorin zijn roman de zinsneden ‘eerbetoon aan Yukio Mishima’ laat afdrukken. In Bekentenissen van een gemaskerde speelt het Sebastiaan-schilderij van Guido Reni voor Mishima een zeer significante rol bij de bewustwording van zijn homoseksualiteit.

Geen puberteitsproblematiek dus, maar wat dan wel? Die vraag lijkt vooralsnog moeilijker te beantwoorden.

Al meteen in de ‘Proloog’, ‘De schim van een lustknaap’, treffen we Sebastiaan, ongeveer zestien jaar oud, bij een eenzaam offer aan Antinoüs, de geliefde knaap van de Romeinse keizer Hadrianus (217-238). Volgens de geschiedschrijver Cassius Dio (derde eeuw) zou Antinoüs zich hebben opgeofferd om Hadrianus te behoeden voor een profetie die hem de dood voorspelde. Lezers van Yourcenars Gedenkschriften van Hadrianus kennen het verhaal. Antinoüs heeft, net als Sebastiaan, in de laatste honderdvijftig jaar vaak gefunctioneerd als een signaal voor homo-erotische thematiek in de kunst.

Mithras

Na de ‘Proloog’ ontwikkelt het verhaal zich in twee delen, afgesloten door een ‘Epiloog’. Deel 1 is de, naar mijn smaak wel erg lange, aanloop die Litzroth nodig heeft voor de confrontatie in deel 2.

Een ongeveer tweeëntwintigjarige Sebastiaan wordt boos wakker als hij merkt dat een jong negerslaafje hem begluurt. Hij laat het ventje en voegt hem bitter toe: ‘Weet je wat eenzamer maakt dan lelijkheid of mismaaktheid of waanzin? Juist, ja. “Schoonheid”. (...) Voor ons, soldaten, is schoonheid alleen in de Daad gegeven, een niet-benoembare hoedanigheid van de hardheid en de zuiverheid die klaarmaakt voor het offer in de strijd. De totale inzet.’

Sebastiaan blijkt, als zoveel soldaten van Rome in de eerste eeuwen na Chr., een aanhanger van Mithras te zijn, de oorspronkelijke Iraanse god, van wiens mysteriën vrouwen waren uitgesloten. Litzroth laat steeds, zonder dat expliciet te zeggen, vele overeenkomsten tussen Mithras-verering en christendom zien, iets wat de bekering van Sebastiaan voorbereidt. Over de afkomst van Sebastiaan is uit de levensbeschrijvingen niet veel bekend, maar Litzroth stelt hem voor als de zoon van generaal Aureolus, die in 268 door zijn eigen soldaten vermoord werd na een opstand tegen keizer Gallienus. Sebastiaan heeft een zekere angst voor vrouwen en voor zijn eigen lichaam, tot uiting komend in schuldgevoelens na zelfbevrediging. Eén vaste dagdroom heeft hij echter: ‘Ze zijn kameraden in het heir van Mithras, steeds samen in het heetst van het gevecht: hij en zijn vriend, een jongen met zwarte sluike haren die als een voorhang voor de ogen vallen’. Hij vindt die vriend in een zekere Decius, zijn wapenbroeder en minnaar totdat de opperpriester van Mithras ingrijpt, Decius weg laat sturen en Sebastiaan veroordeelt tot ‘een eenzaam leven in strenge onthouding.’

De heilige Sebastiaan

Pas vier jaar later ontmoeten de vrienden elkaar nog een laatste maal. Decius sneuvelt dan bij een veldslag tegen de Gothen in een tweegevecht met hun aanvoerder. Sebastiaan gaat daarna als een razende tekeer, uit wraaklust. Ook hier weer een verwijzing naar de homoliteraire traditie: Achilles en Patroclus. Elders werd trouwends impliciet gezinspeeld op Nisus en Euryalus uit Vergilius' Aeneis, ook een steeds terugkerend paar uit de homocanon.

Heel plotseling begint dan vrijwel halverwege het boek de confrontatie waar het allemaal om gaat. Justus Harkon verschijnt in het legerkamp. Hij heeft een soort geheime opdracht van de keizer, Diocletianus (284-305). Zonder mogelijkheid van overleg of protest moet Sebastiaan als een soort gevangene mee naar de residentie van de keizer, Nicomedia in Klein-Azië. Sebastiaan is gefascineerd als hij Justus ziet. Als onderweg naar Nicomedia een bewaker Sebastiaan, die immers kuis wil leven, lastig valt, eist deze op hoge toon bestraffing. Tot verbijstering van Sebastiaan dwingt Justus de bewaker tot zelfmoord.

Hofastroloog

De lezers weten dan al het één en ander over Justus. Hij was in Carthago opgeleid als priester in een mysteriegodsdienst: ‘Om hardheid te leren haalde hij zijn angsten naar boven om ze te temmen (...) Hard moest je zijn en arrogant om niet als een schurftige hond te worden weggetrapt. ‘In tegenstelling tot Sebastiaan is hij een man van de geest. Na een mislukte liefdesaffaire komt hij gelouterd tot ‘het besef dat niet de kelk van epicureïsch genot voor hem het narcoticum van Lethe bevatte, maar dat de beker van het lijden voor hem bestemd was, de bittere alsem van het overscherpe bewustzijn.’

In een geheimzinnig nachtelijk visioen was Justus door een soort verenigd front van heidense godsdiensten uitverkoren om in Rome het opkomend christendom te verslaan. In dat visioen zag hij ook zijn ‘Belle Dame sans Merci’, Atergateia, die hij later in een goedkope kroeg ontmoet in de rol van hoer ‘die slechts als een kuise Hera vereerd kan worden, aanstichtend en inspirerend, nooit zelf het voorwerp van bereikbaar verlangen.’ De twee kijken elkaar aan en herkennen hun noodlot. Ze verlaten Carthago ter vervulling van Justus' opdracht. Na enkele, met veel verve beschreven omzwervingen komen ze aan de hof van Diocletianus terecht. Dankzij Sossianus Hierocles, een van de

[p. 4]

belangrijkste adviseurs van Diocletianus en leider van de antichristelijke fractie, wordt Justus hofastroloog. Op een geheime missie verschijnt hij zo in het leven van Sebastiaan: hij moet jonge, veelbelovende onderofficieren selecteren voor de lijfwacht van de keizer.

De derde hoofdpersoon wordt nu de keizer zelf, wiens hele voorgeschiedenis en politiek handelen uitgebreid worden beschreven, waarbij ik me afvraag of dat voor de ontwikkeling van de plot wel nodig is op die schaal. Maar dat is natuurlijk een van de inherente problemen van het genre: hoeveel couleur locale en beschrijving is noodzakelijk, respectievelijk overbodig? Hier en daar lijken er losse einden te hangen die de roman soms wat langdradig maken.

Vuurpeloton

Als de focus weer op Sebastiaan gericht wordt, blijkt deze niet te aarden aan het hof. Hij voelt zich geïsoleerd en leeft wat op als hij in aanraking komt met de kring van christenen: Hier was een vriendschap die niet eiste of uit was op het vruchtgebruik van zijn lichaam. Bij een eerste verpletterende kennismaking met Diocletianus komt het tot een krachtmeting via de ogen, afgesloten door een onuitgesproken besef van verbondenheid. Enkele maanden later wordt Sebastiaan bij de keizer ontboden en benoemd tot bevelhebber van diens persoonlijke lijfgarde, die omineus genoeg uit boogschutters bestaat. In die hoedanigheid is hij ook verantwoordelijk voor de veiligheid van Justus. Deze vraagt hooghartig naar de hiërarchie tussen hen beide: Bent u mij ook toegewezen, of kunt u mijn wachters los van mijn wil bevelen; controleert u mijn macht of ik de uwe? Sebastiaan komt dan plotseling tot het inzicht dat hier tegenover hem de Vriend stond, de donkere uit zijn altijdige droom!

Justus ervaart iets dergelijks: Tevergeefs had hij al die jaren geoefend en zich gehard: de situatie overrompelde hem. Andere confrontaties volgen en beiden beseffen dat Eros in het spel is, die ook hier weer met Thanatos dreigt samen te smelten. Justus' langjarige factotum verwoordt de situatie: Hij kende zijn meester en voelde diens angst voor het ondermijnd-raken van zijn ideaal-onverstoorbare orakelwezen door de Schoonheid, waarvoor hij een zwak had, de Achilleshiel die deze noodlotsmens fataal zou worden, omdat het zijn enige kwetsbaarheid was. En die kwetsbaarheid had een naam. Sebastiaan heeft een Reviaanse dagdroom van Christus als zijn vertrouweling: En als hij dan zijn hart had uitgestort en zou vragen of het goed was te blijven werven om de donkere vijand, de geliefde rivaal, zou Hij glimlachen, heel fijntjes, en met een kushand verdwijnen. Een vernederende verkrachting tijdens een veldtocht in het Donaugebied doet Sebastiaan besluiten: Hij zou rebelleren tegen de terreur van de roofdieren van het mensendom. Hij bekende zich tot de kerk der Liefde. Nieuwe confrontaties tussen Justus en Sebastiaan in Nicomedia brengen Justus tot de these: We verlangen, naar ik meen, beiden naar iets wat ons boven onszelf doet uitstijgen. We streven naar het Licht aan gene zijde van de Dood en we weten dat we dat moeten doen via het heldendom van het persoonlijke.

Hij is jaloers, omdat Atergateia, wier Pygmalion hij zich voelt, veel met Sebastiaan omgaat. Eénmaal komt het tot een onvruchtbaar avontuur tussen Sebastiaan en Atergateia, die het hele boek door meer door vrouwen dan door mannen geboeid wordt. Zij weet dat Sebastiaan zich niet geven kan. Ze noemt hem ‘mooie man van de melancholie’. Hij beaamt dit met een verwijzing naar Antinoüs en Atergateia vat profetisch samen: Als alle Christenen zo offerbereid zijn, zo levensvijandig, minnaars van de dood, zal Justus kort werk hebben. Als om strijd zullen zij de brandstapels beklimmen en het vermoeide hoofd op het hakblok leggen. Dan beginnen inderdaad de vervolgingen. In de gespannen politieke situatie die dan ontstaat, wordt er brand gesticht in het paleis van Diocletianus. Uiteraard krijgen de christenen de schuld. Sebastiaan wordt van het grootste deel van zijn verantwoordelijkheden ontheven. Na nieuwe intriges in een kat-en-muisspel met Justus als kat, volgt het bekende slot: Sebastiaan in Rome voor het vuurpeloton, dat ironisch genoeg hier uit zijn eigen ondergeschikten bestaat. Voor hun voormalige bevelhebber is de dood inmiddels verlossing: ‘O God,’ huilde Sebastiaan zachtjes, ‘laat het niet ophouden. Nog méér!’ Dan volgt tenslotte nog de traditionele ontknoping: als Christus zelf blijkt Sebastiaan niet dood en hij verrijst. Justus is er steeds bij en laat hem ten leste ontvoeren uit zijn schuilplaats. In een laatste verbitterde monoloog die bol staat van de verwijzingen naar het Nieuwe Testament ontvouwt Justus zijn (existentialistische) levensopvatting: Zijn heldendom is niet van deze wereld, geloof ik. Hij besefte dat het leven pas zin heeft in de absurditeit van de daad: (...) Hij was de ridder van de hoop, de roekeloze zuiverheid (...) Tot nu toe, dan bleek de desillusie, de ontluistering: zie hier, de Mens. Dan geeft Justus het bevel er een eind aan te maken. Gedesillusioneerd treedt Diocletianus af om zijn tuin te gaan verzorgen in zijn geboortestad Split, aan de Dalmatische kust. Justus gaat met hem mee en raakt in een diepe depressie: the man had killed the thing he loved. Als Antinoüs had hij zijn liefde geofferd. Het boek eindigt met een brief waarin Justus rekenschap aflegt van zijn absurde liefde, aan zijn moeder notabene!

Ik zei al dat ik het een knap debuut vind. Maar tevens wees ik al op een aantal structurele onhandigheden, die samenhangen met een bekende beginnersfout: debutanten willen vaak te veel te snel. Litzroth snijdt buitengewoon veel zeer serieuze zaken aan en wil daarover via zijn protagonisten zijn zegje doen - waarbij ik me afvraag of we na Kellendonk al weer een jonge schrijver hebben die de homoseksualiteit problematiseert. Verder geeft hij blijk van een uitgebreide kennis van de latere Romeinse oudheid en het vroege christendom, maar gaat zich ook daar wel eens aan overdaad te buiten, waardoor de roman dan enigszins op een staatkundig-historisch geschrift begint te lijken. In de exuberante, kokette stijl tenslotte had van mij ook wel eens wat gesnoeid mogen worden. Op Litzroth is de befaamde uitspraak van toepassing waarmee de Romeinse redenaar Quintilianus de dichter Ovidius karakteriseerde met een mengsel van bewondering en lichte irritatie, Nimium amator ingenii sui, wat al te verzot op zijn eigen talent. Maar met de literaire reputatie van Ovidius is het tenslotte nog allemaal heel goed gekomen.

■