Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 11]

Valkuilen en misvattingen in de criminologie
De scepsis van Jac. van Weringh

De afstand tot de horizon. Verwachting en werkelijkheid in de Nederlandse criminologie door Jac. van Weringh Uitgever: De Arbeiderspers. 274 p., f44,50

Hans Moll

De door Hans-Georg Rauch getekende omslag van De afstand tot de horizon toont de silhouetten van vier mensen die over een licht gebogen aardoppervlak hollen. Zij hebben elk hun blik gericht op een punt voor de voeten van hun voorgangers. Het beeld, in zwart, blauw en rood, roept onweerstaanbaar baron von Münchhausen in herinnering. Hoe hard deze mensjes ook lopen, hun afstand tot de horizon blijft altijd dezelfde en dat is precies het beeld dat de schrijver van dit boek, Jac. van Weringh, over de criminologie wil oproepen.

Koos van Weringh (1934) was vanaf 1970 tot dit jaar hoogleraar in de criminologie aan de Universiteit van Amsterdam. Niet toevallig wordt zijn boek ingeprangd tussen twee tekeningen die zijn meningen moeten illustreren, want naast criminoloog is Van Weringh een groot liefhebber van de karikatuur-kunst. Met De afstand tot de horizon, maakt hij de balans op van zo'n dertig jaar actieve criminologie-beoefening. En al is de teneur misschien niet bitter, wie het boek uit heeft, ontkomt niet aan de indruk dat Van Weringh opgelucht ademhaalde toen hij de deur achter zich dichtdeed.

Volgens de ondertitel gaat het boek over Verwachting en werkelijkheid in de Nederlandse criminologie. De schrijver neemt ons mee op een tocht die begint aan het eind van de negentiende eeuw en eindigt met onze jaren tachtig. Alle coryfeeën worden opgevoerd, geleerden die veel lezers meestal alleen zullen kennen van de gebouwen en instellingen die met hun naam zijn verrijkt; Pompe, Baan, Vrij, en natuurlijk Bonger, de man naar wie het criminologisch instituut in Amsterdam is genoemd en die een prominente plaats inneemt in De afstand tot de horizon.

De afstand tot de horizon is chronologisch opgebouwd, met de beide wereldoorlogen als tijdsafbakening. Van Weringh onderscheidt grofweg drie stromingen binnen de criminologie; de criminele antropologie, de milieurichting en de psychologische criminologie. Hun respectieve uitgangspunten laten zich ongeveer als volgt samenvatten: misdadigers worden zo geboren; de oorzaak van de misdadigheid ligt in de samenleving, en criminaliteit is het resultaat van persoonlijke en omgevingsfactoren. Nemen we de tijd tot de laatste wereldoorlog, dan blijkt, volgens de schrijver, dat gaandeweg het idee van de geboren misdadiger aan populariteit heeft ingeboet. De voor het begin van de criminologiebeoefening zo kenmerkende optimistische houding is echter nauwelijks veranderd.

Jac. van Weringh
willem diepraam

De crimineel-antropologen hopen nog steeds dat verder onderzoek mogelijkerwijs tot eugenetische maatregelen kan leiden om ‘de minus-varianten’ uit te schakelen. (Men bedenke overigens dat ook bij de meest fervente sociaal-democraten de eugenetische ingreep als normaal onderwerp van gesprek gold.) De aanhangers van de milieurichting hopen dat door middel van onderwijs en veranderingen binnen het kapitalistische stelsel de criminaliteit zal afnemen. En ten slotte hopen de psychologen dat meer onderzoek kan leiden tot dusdanig goede classificaties dat de crimineel op de bij hem passende wijze behandeld of bestraft kan worden. ‘Bij alle richtingen,’ schrijft Van Weringh, ‘wordt duidelijk gewerkt vanuit een medisch model: criminaliteit is een ziekte, hetzij van de persoon, hetzij van de maatschappij, hetzij van beide.’ De waarde van het vak wordt door sommigen zelfs vergeleken met die van ‘de hygiëne in de medische wetenschap.’

Scalpel

De afstand tot de horizon is ten dele een voortzetting van het in 1978 verschenen Onrust is van alle tijden. De grondgedachte hiervan verwoordde hij onder meer als volgt: ‘Verschillende keren heb ik al laten zien dat lange tijd geleden over dezelfde problemen in bijna dezelfde bewoordingen werd gesproken.’ Ook in onderhavige studie ontkomt hij niet aan variaties op ‘er is niets nieuws onder de zon’. Nu echter is de toon van zijn betoog niet zozeer ironisch alswel cynisch. Niet in de laatste plaats komt dat door wat na de Tweede Wereldoorlog aan criminologische beschouwingen is gepubliceerd. Een aantal naoorlogse publicisten, zoals Hulsman, Bianchi en Hoefnagels, kregen al in Onrust is van alle tijden een flinke veeg uit de pan, nu ontkomen ook Nagel, Dessaur, Jongman en Buikhuisen niet aan de scalpel van Van Weringh.

Het valt hem moeilijk om hoogleraren in de criminologie serieus te nemen die met veel aplomb zeggen dat, als de verschillen tussen arm en rijk kleiner worden, een belangrijk motief voor het plegen van misdrijven vervalt. Zulke uitlatingen, in het openbaar gedaan, ‘betekenen in de regel niet meer dan die van de melkboer over aangelegenheden als deze’. Criminologen op één lijn zetten met melkboeren is nog wel het vriendelijkste wat Van Weringh doet en wie kennis neemt van zijn visie op recente criminologische publikaties, haast zich laatstgenoemde beroepsgroep in bescherming te nemen.

Wat te denken van een hoogleraar die beweert dat ‘het kwaad een psychische evolutiefactor in de biografie van de mensheid is’? En dat ‘wat een delinquente carrière voor een delinquent betekent, geheel en al afhangt van diens stadium in een bewustzijnsontwikkeling die spiraalsgewijs verloopt van leven tot leven.’ Deze met woorden als ‘karma’ en ‘reïncarnatie’ gelardeerde zottenklap is van de Nijmeegse professor Dessaur. Zij fungeert als een van de vele koppen van Jut die van de naoorlogse criminologie een kermisachtig geheel maken.

Om een indruk van de reikwijdte van de laatste hoofdstukken te geven, de ideeën die Van Weringh analyseert variëren van: het strafrecht moet worden afgeschaft (Bianchi), tot uitspraken over ‘architectonische en planologische ontoerekeningsvatbaarheid’ (Hoefnagels). En passant wordt van W.H. Nagel / J.B. Charles aannemelijk gemaakt dat hij ten onrechte tot de radicale, maatschappijkritische richting in de criminologie gerekend wordt. En ook de affaire-Buikhuisen wordt niet overgeslagen.

Voor wie het vergeten mocht zijn, toen Buikhuisen in 1978 plannen ontwikkelde om een biosociale criminologie van de grond te krijgen, werd hij overstelpt met kritiek. Een kritiek die deels een herhaling inhield van eerdere argumenten tegen deze op de biologie geënte nieuwsgierigheid, maar nu vervat werd in krachttermen en verdachtmakingen, ‘want de vooruitgang met betrekking tot het veroordelen van andersdenkenden heeft (...) niet stilgestaan’.

De stijl van Van Weringh is in besprekingen van eerder werk ‘zeldzaam helder’ genoemd, en zijn betoogtrant ‘spitsvondig’. Een andere omschrijving die zich aandient is ‘nuchter’. Zelf heeft hij ooit gezegd ‘Met een krant in de trein: iets mooiers is er bijna niet,’ en aan iemand die zo sterk met beide voeten op de grond staat, zijn opmerkingen over ‘de volheid van het ondeelbare leven,’ (Kempe) natuurlijk niet besteed. Deze, vooral in zijn terloopse constateringen verborgen kwaliteit verleent aan De afstand tot de horizon soms een onverwachte actualiteitswaarde. Een passage uit een boek Criminaliteit in Drenthe uit 1939 over ‘de uitwassen van de jeugd ten plattelande’, bijvoorbeeld, ontlokt hem de zin: ‘(dat) bewijst weer, dat de criminaliteit niet slechts van de jaren tachtig is, evenmin als het geklaag erover.’ Het is in dit soort terzijdes dat Van Weringh zijn vermoeidheid over het doen van al te makkelijke uitspraken over ‘criminaliteit’ aan de oppervlakte laat komen. ‘De gedachte dat de bemoeienis van de psychiater met de strafrechtspleging tot een slap beleid leidt of tot geringschatting van de criminaliteit is onuitroeibaar gebleken. (...) “De psychiaters praten alles goed,” wordt nog steeds vernomen - en niet alleen in kringen van minder geletterden.’

Loze pretenties

Van Weringh heeft het in de inleiding over zijn ‘toenemende sceptische houding tegenover de mogelijkheid in de criminologie - en eigenlijk in de sociale wetenschappen in het algemeen - te komen tot theorieën met inhoud, voorspellend vermogen of praktische relevantie’. In het laatste hoofdstuk geeft de schrijver antwoord op de vraag waarom in zijn vak alle nieuwe richtingen, baanbrekende inzichten en veelbelovend onderzoekingen niet boven het niveau van de loze pretenties uitkomen. De grootste misvatting van de criminologie, zo meent hij, is wel dat zij gezien wordt als een ‘instrument waarmee het probleem van de criminaliteit, of een onderdeel daarvan kan worden opgelost’. De criminologen graven zichzelf een semantische valkuil door gedachteloos over samenleving en criminaliteit te spreken, ‘alsof het om twee van elkaar te onderscheiden fenomenen gaat’.

Daarnaast wordt vaak stilzwijgend aangenomen dat er in de samenleving consensus bestaat over wat criminaliteit inhoudt, terwijl dat in de praktijk allerminst zo is. Van Weringh: ‘Mensen die klagen over bepaalde vormen van criminaliteit kunnen van anderen profiteren - en willen dat ook. Zij klagen over stelende junks en tillen de belasting. Zij zijn hoogst verontwaardigd als hun auto opengebroken blijkt te zijn, maar zijn er toch mee ingenomen in deze dure tijden een video-apparaat op een koopje te kunnen bemachtigen, uit het illegale circuit wel te verstaan.’ Kortom, de mensen die zo met hun bezorgdheid over de toenemende criminaliteit te koop lopen, hebben boter op hun hoofd.

■