Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 12]

Jos van Kemenade, Jan Schaefer en Joop den Uyl, 1974

Worstelen met de polarisatiegedachte
Veertig jaar PvdA, een genuanceerde geschiedschrijving

Een partij in de tijd. Veertig jaar Partij van de Arbeid 1946-1986 door Anet Bleich Uitgever: De Arbeiderspers, 207 p., f24,50

Hans Smits

In de verantwoording van haar boek Een partij in de tijd schrijft Anet Bleich dat zij niet dé geschiedenis van de Partij van de Arbeid heeft geschreven: ‘Een partij in de tijd pretendeert niet meer - of minder - dan een beeld te geven van het wel en wee van de Partij van de Arbeid in de veertig jaar van haar bestaan. Een op authentiek historisch materiaal gebaseerd beeld, dat wel, maar de selectie van de gegevens, de interpretatie, én de daaraan verbonden conclusies komen uitsluitend voor de - subjectieve - rekening van de auteur.’

Subjectief, dat zeker. Anet Bleich heeft geen heidenroman geschreven. Het is maar goed dat het boek ten geschenke wordt gegeven aan degenen, die een nieuw lid aanbrengen, en niet aan nieuwe leden. Want die zouden toch makkelijk kunnen worden afgeschrikt door een relaas dat tot grote somberheid stemt. Plezierig om te lezen, daar niet van. Hier en daar zelfs pikant. Maar geen loflied op de sociaal-democratische partijcultuur en zeker niet op de sociaal-democraten die in de afgelopen veertig jaar leiding hebben gegeven aan de politieke partij die potentieel de grootste is in Nederland, al won Lubbers het dan de laatste, keer van Den Uyl.

De eerste twintig jaar (1946-1966) worden door Anet Bleich precies zo beschreven als in de herinnering van de naoorlogse (linkse) jeugd is blijven hangen, met de koloniale oorlog als grootste treurnis. Het blijkt zelfs nog een graadje grauwer als je via Anet Bleich kennis neemt van de beraadslagingen in de partijbesturen van die jaren. Alles werd ondergeschikt gemaakt aan de nationale consensus (na de eerste naoorlogse jaren van wederopbouw) waar alleen de communisten buiten vielen: met z'n allen met de rug tegen de muur tegen de dreigende opmars van de Russen. ‘Met ongebruikelijke radicaliteit en ijzeren consequentie koos de PvdA partij in de scherpe tweedeling tussen Oost en West: vóór de NAVO, vóór de atoombewapening, vóór de Europese Defensiegemeenschap, vóór de Amerikaanse bemoeienis met de oorlog in Korea, vóór de Westduitse herbewapening.’ aldus Anet Bleich.

Ook toen de PvdA in 1958 de regering had verlaten lukte het sociaal-democraten nauwelijks om zich op een herkenbare manier aan den volke te presenteren. Dat was, paradoxaal genoeg, mede een gevolg van de succesvolle emancipatie van de arbeidersbeweging. Den Uyls conclusie luidde op 12 mei 1960 ‘dat wij met de partij in dood tij zijn aangeland’.

Ommezwaai

De ommekeer kwam pas in 1966. Anet Bleich: ‘Nieuw Links kwam, zag, en veranderde vorm en inhoud van de partijpolitiek zo grondig, dat men met enig recht de stelling zou kunnen verdedigen dat de PvdA van vandaag geen veertig maar pas twintig jaar bestaat.’ Niet dat Nieuw Links inhoudelijk zo veel te bieden had, het ging veeleer om een culturele revolutie die zich ook buiten de Partij van de Arbeid afspeelde (Provo, Studentenvakbeweging, Vietnam-protest, D'66, christenradicalen). Het feit dat de PvdA zich, niet zonder strijd, gewonnen gaf aan de tijdgeest had ingrijpende gevolgen. De regentenpartij werd drastisch overhoopgehaald en er dreigde zelfs een breuk in 1968 omdat de zeven Nieuwlinksers in het partijbestuur een nota hadden vervaardigd waarin zij pleitten voor meer dualisme tussen partijbestuur en fractie.

Han Lammers en André van der Louw op het PvdA-congres, 1967

Den Uyl, inmiddels fractieleider, vatte dat op als een motie van wantrouwen. Anet Bleich: ‘Voor de vitaliteit en de kracht van de Nederlandse sociaal-democratie is het van grote betekenis geweest dat de breuk zich destijds niet heeft voltrokken. Maar dat het Den Uyl op het kritische moment aan dit inzicht leek te ontbreken, heeft hij van diverse Nieuwlinksers wel vaak te voelen gekregen.’

De scheuring voltrok zich tenslotte toch, maar dan ter rechterzijde (DS '70) met de buitenlandse politiek als voornaamste oorzaak. Anet Bleich voorziet trouwens de verandering in de buitenlandse oriëntatie van de Partij van de Arbeid van de kritische kanttekening (dat is de kracht van haar genuanceerde geschiedschrijving) dat er gedurende de jaren zeventig een nieuw type eenzijdigheid ontstond: ‘Gaarne aanvaardde men uitnodigingen van de communistische partijen in de DDR, Roemenië en Hongarije, en reisde er met uitgebreide delegaties heen, zonder opvallend vaak stil te staan bij interne misstanden ter plekke.’ Maar in het licht van de tijd was deze ommezwaai (‘waarvan men alleen de logische consequentie, het zich uitspreken voor opzegging van het NAVO-lidmaatschap niet trok’) verklaarbaar: het Amerikaanse optreden in Vietnam, de coup tegen Salvador Allende in Chili, de uitbuiting van de Derde Wereld. Ook op binnenlands terrein begon de PvdA zich uit te spreken voor thema's, waarbij - volgens Anet Bleich - menig oudere nog wel even zal hebben geslikt: vóór koninklijke goedkeuring van het COC, vóór legalisering van abortus, van soft drugs, van porno.

Dat de ouderen de door Nieuw Links teweeggebrachte omwenteling tenslotte ‘van harte’ accepteerden wordt door Anet Bleich in verband gebracht met de polarisatie, bedoeld om de confessionelen in het nauw te dringen. Maar Den Uyl en zijn generatiegenoten, die in de fractie de toon aangaven, hebben deze door het partijbestuur aangemoedigde polarisatie volgens mij nooit van harte geaccepteerd. Zij kregen, mede dankzij Jaap Burger, de gelegenheid om in het kabinet-Den Uyl weer op een zo normaal mogelijke samenwerking met de confessionelen aan te sturen. Zoals in de goede oude tijd van Drees. Het beding was dat de confessionelen de VVD voorgoed moesten verloochenen. Een weinig realistische gedachte.

De constatering van Anet Bleich dat

[p. 13]

Vondeling gespeend was van profetische gaven toen hij in het partijbestuur opmerkte: ‘De gedachte die Burger heeft om de AR los te maken van de andere partijen is zeer irreëel,’ lijkt mij onjuist. Vondeling had het juist zeer goed gezien; het kabinet-Den Uyl baarde het CDA: waarin de ARP met haar organisatorische kracht de christen-democratie voor verder afkalven behoedde. Kijk naar het CDA van vandaag: sterker dan ooit en met voormalige antirevolutionairen als Jan de Koning, Bert de Vries en Piet Bukman in de voorste gelederen. Jan Nagel constateerde al in 1960 in het partijbestuur (zoals door Anet Bleich aangehaald): ‘De KVP is helemaal niet verder afgebrokkeld, terwijl we met hen in het kabinet zijn gaan zitten om ze verder te laten afbrokkelen.’

Joop den Uyl, André van der Louw en mevr. Barendregt volgen de verkiezingsuitslagen van 18-3-'70. Op de achtergrond Ed van Thijn

Volgens Anet Bleich werd in 1976 afscheid genomen van de polarisatie, al voegt zij eraan toe: ‘Onduidelijk bleef - misschien werd het ook wel bewust in het midden gehouden - of het hier om een koerswijziging ging of om een woordspelletje.’ Haar hele tirade (‘Wat was er aan het veranderen in de samenleving, in de PvdA?’) lijkt mij op een te vroeg tijdstip genoteerd, want het neorealisme van de Nieuwlinksers, bloeide volgens mij pas op toen de formatie van het tweede kabinet-Den Uyl de mist in was gegaan. De verkiezingen van 1977 stonden juist, méér dan in 1972 het geval was geweest, in het teken van de polarisatie. Polarisatie tegen personen: Van Agt voorop, gevolgd door Andriessen, Kruisinga en andere gestigmatiseerde christen-democraten.

Die polarisatie moest het christen-democratisch kaf (zie boven) van het koren (Boersma, Lubbers, Aantjes toen nog) scheiden, maar zorgde juist voor een versterkte onderlinge samenhang tussen de christen-democraten. Precies zoals de wijze waarop Burger de CHU had behandeld uiteindelijk contraproduktief heeft gewerkt. Het onuitroeibare geloof dat de PvdA eens en voor altijd zou zegevieren via een verbond met progressieve christenen wordt door Anet Bleich niet genoemd. Dat geloof zal in het partijbestuur dan ook wel niet met zoveel woorden zijn beleden. Maar het heeft jarenlang de boventoon gevoerd, tót de zogenaamde loyalisten een verzameling zeepbellen bleken te zijn.

Op een mooi-sarcastische manier beschrijft Anet Bleich de kabinetsformatie van 1981. Groot was de drang om te regeren, en groot de vastberadenheid om een herhaling van '77 te voorkomen. Begin juli viel in de formatie ‘het fatale besluit’: de PvdA ging akkoord met Van Agt als premier. En dat terwijl in de partij-bestuursvergadering van 29 juni unaniem (‘met één schouderophalen’) geadviseerd was om geen zitting te nemen in een kabinet onder leiding van de heer Van Agt.

Capitulatie

Wat had de PvdA ertoe bewogen mee te werken aan een kabinet, waar, zoals al spoedig bleek, ‘voor socialisten niets viel te regeren’? Doorslaggevend was, volgens Anet Bleich, de overtuiging dat wanneer de PvdA nu weer aan de kant bleef staan, de kiezers dat nooit zouden vergeven: ‘Op de achtergrond deed zich echter ook de invloed gevoelen van een dieper liggende ideologische onderstroom, die men zowel in de PvdA als daarbuiten kon aantreffen: de behoefte om zich af te zetten tegen de “geest van polarisatie” die het vorig decennium had beheerst. Een weerzin tegenover het eigen jongste verleden, waaraan in de allereerste plaats tal van Nieuwlinksers van eertijds zich haast met wellust overgaven.’

Anet Bleich gaat vervolgens het rijtje langs: Wim Meijer, met zijn weinig militante opstelling jegens het CDA; de vroegere voorvechter van de welzijnssector was nu van de weeromstuit een van de eersten die de feilen van de verzorgingsstaat aan de kaak stelde. Of André van der Louw, die zich de woede van velen (ook partijgenoten) op de hals haalde met zijn gemeenschapstakenplan dat jonge werklozen wilde verplichten plantsoenen aan te harken, op straffe van vermindering van uitkering. Of Hans Kombrink, die nu ageerde tegen sluiting van kerncentrales, omdat dat financieel niet verantwoord zou zijn.

In januari 1982 leek ‘de capitulatie voor de nieuwste tijdgeest’ ook de zegen

[vervolg op pagina 14]