Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 5]

Ludo Pieters en zijn echtgenote
steye raviez

Iedere keer komt hij weer met een poster van de paus aandraven

René 't Sas

Op 1 september 1963 schreef Gerard Reve aan zijn vriend Ludo P.: ‘Zou jij mijn brieven willen afstaan in ruil voor de doorslagen, opdat ik ze te gelde maak? Je mag ze natuurlijk ook houden, en (...) per brief overmaken, ik bedoel maar.’ Het antwoord van Ludo P. luidde - kort maar krachtig: ‘Ik denk er niet over.’

Ludo Pieters, nu: ‘Hij zei me een keer dat zijn brieven wel driehonderd gulden per stuk waard waren. Nou, dat is dan mooi, heb ik hem geantwoord, dan heb ik al een aardig kapitaaltje bij mekaar. Maar ik kende hem toen al voldoende om te weten dat hij dat soort dingen zei en schreef om me te provoceren. Hij wist donders goed dat ik hem geen geld zou geven voor de brieven die hij me had geschreven.’

Toen Reve, een tijd geleden, zijn wens te kennen gaf de brieven in boekvorm te publiceren, vond Pieters dat prima. ‘Hij moet toch ook geld verdienen?’ Wel had hij graag gezien dat ook zijn brieven afgedrukt zouden worden. Maar daar voelde de Meester niets voor. Na veel heen-en-weergepraat legde Pieters het hoofd in de schoot. ‘Ik heb ingezien dat Gerard gelijk had. Mijn brieven - zeker uit de beginperiode - staan op een beduidend lager niveau dan de zijne. Het is het werk van een goedwillende amateur naast dat van een rasschrijver. Bovendien: zijn brieven vormen een geïntegreerd deel van zijn werk. In dat opzicht is hij anders dan andere schrijvers. Ik kan me niet voorstellen dat er ooit brievenboeken van Mulisch of Hermans verschijnen, die dan een zo belangrijke plaats in hun oeuvre innemen als de brieven van Gerard in het zijne.’

Dat heel Nederland nu meegeniet van wat in eerste instantie alleen voor hem - en voor zijn vrouw - bedoeld was, vindt Ludo Pieters niet erg. ‘Dat is het risico dat je neemt als je met Gerard een correspondentie voert,’ zegt hij op luchtige toon. ‘Aan de inhoud van de brieven is niets gewijzigd, nee. Er zijn ook geen brieven tussenuit gelaten. Eén ding heeft Gerard zelf geschrapt: een onvriendelijke passage over Hanny Michaelis.’

Vindt u het ook leuk dat er wat van zijn roem op u afstraalt?

‘Gerard zei: nu kom je in de ensiekloopie. Ik heb hem geantwoord dat het bepaald niet mijn grootste zorg is of ik wel of niet met hem in de encyclopedie kom. De ijdelheid die hij wel heeft is mij vreemd.’

In de Verantwoording, voorafgaand aan de Brieven aan Ludo P., vertelt Gerard Reve, op de hem eigen wijze, hoe hij met de familie Pieters kennismaakte: onaangekondigd vervoegt hij zich op een avond aan hun adres, maar verder dan de voordeur komt hij niet. De huisknecht Gérard gooit de deur voor zijn neus dicht met de mededeling dat ‘mevrouw geen bloemen heeft besteld’. Even later belt hij opnieuw aan, ditmaal gekleed met een keurige zwarte stropdas en voorzien van een visitekaartje. Het kaartje wordt aan Gérard overhandigd. ‘Zoudet u Mijnheer of Mevrouw willen vragen of er belet is?’ Hij wordt verzocht te wachten in de met palissanderhout betimmerde hal en even later verschijnt mevrouw P. die hem met een geruststellend gebaar bij de hand vat en naar de Salon geleidt. Een mooie anekdote - alleen, de hal bij de familie P. is niet met palissanderhout betimmerd en van de rest van het verhaal klopt - om een understatement te gebruiken - ook niet veel. Pieters vertelt hoe het dan wél ging.

‘In 1948, ik was toen zesentwintig, las ik De avonden. Dat boek frappeerde me door de zeer realistische beschrijving van de menselijke eenzaamheid. Keihard was het - heel wat anders dan ik gewend was bij mijn favoriete schrijvers Slauerhoff en Marsman. Als rederszoontje leefde ik weliswaar in een ander milieu dan Gerard, maar dat maakte het boek niet minder aangrijpend.’ Met merkbaar plezier vertelt hij hoe hij destijds - onder invloed van Slauerhoff - zwaar romantische verhalen schreef die stijf stonden van de onnatuurlijkheid. Na lezing van De avonden wilde hij Reve graag leren kennen, niet alleen omdat hij zo onder de indruk was van de roman, maar ook omdat

Ludo Pieters studeerde rechten en promoveerde in het volkenrecht. Zijn vader had een agenturen- en stuwadoorszaak en een kleine rederij. In 1947 en '50 publiceerde Ludo een paar dichtbundels. Hij was van plan om in consulaire dienst te gaan, maar toen zijn broer besloot om beeldhouwer te worden moest hij het bedrijf van zijn vader ovememen, en kreeg hij de leiding over de rederij. Hij richtte samen met K.L. Poll Hollands Maandblad op en schreef ook in Libertinage. Een tijdlang - tot het werk in de haven hem te zeer opslokte - schreef hij literaire kritieken in de NRC. Nadat het familiebedrijf werd verkocht, werkte hij drie jaar bij het bedrijf Internatio-Muller. Daarna was hij tien jaar lang werkgeversvoorzitter van de Scheepvaartvereniging Zuid in de Rotterdamse haven. In 1981 verliet hij de scheepvaartvereniging en sinds die tijd vervult hij een aantal kleinere bestuurlijke functies. In zijn toegenomen vrije tijd wil hij zich weer toeleggen op het schrijven van korte verhalen.

hij hoopte dat de Jonge Meester hem ‘een beetje zou leren schrijven’.

Pieters: ‘Nu vind ik het altijd moeilijk om zomaar contact op te nemen met een schrijver en te zeggen: ik wil u graag eens ontmoeten. Maar in 1962 deed zich een goede gelegenheid voor. In Rotterdam zou, door het Rotterdams Toneel onder leiding van Ton Lutz, Reves stuk Commissaris Fennedy, opgevoerd worden. Ik heb Van Oorschot meteen een brief geschreven en gezegd dat Gerard na afloop van de première wel bij ons kon logeren. En ik vond hem meteen een ontzettend aardige jongen. Veel wist ik toen niet over hem, nee. Ik had De familie Boslowitz gelezen en Werther Nieland, en ik had gehoord dat hij zich in Engeland wilde vestigen. Maar hij was toen nog niet de grote Volksschrijver.’

Ludo Pieters (beschermer Q.) over zijn vriendschap met Gerard Reve, een interview

Er zijn in de toneelgeschiedenis succesvollere premières geweest dan deze van Commissaris Fennedy. De toon waarop de vaderlandse theatercritici het stuk recenseerden zorgde ervoor dat Ludo P. en zijn vrouw Berthe de kranten angstvallig uit de buurt van de auteur hielden. ‘We wilden niet meteen een sombere gast hebben.’ Hoe Reve die eerste ontmoeting heeft ervaren, heeft hij aan Ludo P. nooit verteld. ‘Maar het was duidelijk dat er iets klikte. En zo heeft zich geleidelijk aan een grote vriendschap ontwikkeld. Gerard is eigenlijk helemaal in de familie opgenomen, hij heeft alle kinderen zien opgroeien...’

Opvangcentrum

In zekere zin was hij jullie zesde kind.

‘Ja, maar wel een lastig kind hoor! Godallemachtig! Zowat om de maand kwam hij een paar dagen logeren, dan was het leven in Amsterdam hem weer te veel geworden. Vaak zat hij dan boven, in mijn studeerkamer, te werken en af en toe dook hij de kelder in om een nieuwe fles wijn te halen. Waarschijnlijk om de inspiratie gaande te houden. De jaren zestig vormen echt een belangrijke periode in zijn leven. Hij had geen geld, wist niet wat hij wilde en zwierf van het ene vriendje naar het andere. Maar langzamerhand kwam hij erachter: schrijven is het enige wat ik wil. Eigenlijk fungeerde ons huis voor hem als opvangcentrum, als een rustpunt in zijn woelige leven. Hij had voortdurend bemoediging nodig: je moet doorgaan met schrijven want wat je al geschreven hebt is verdomd goed! In het begin durfde ik nauwelijks kritiek te leveren wanneer hij iets voorlas; hij had een totaal gebrek aan zelfvertrouwen, was helemaal de koers kwijt. Toen zijn Reisbrieven een succes bleken te zijn was hij zeer verbaasd.’

Tot grote tevredenheid van de Gekwelde Schrijver was Ludo P. ook iemand met wie hij eindelijk eens serieus van gedachten kon wisselen over - wat hij noemde - de Uiteindelijke Dingen. Ook toen al was hij zeer geoccupeerd met de Heilige Maagd en wat dies meer zij.

Pieters: ‘O ja, dat kwam al gauw ter sprake. Toen ik hem in 1962 ontmoette was hij eigenlijk al katholiek, zij het nog niet officieel. Ik kwam uit een zeer vrijzinnig protestants milieu en was zeer onder de indruk van Ter Braak en Du Perron, het rationalisme. Mede door Gerard ben ik later meer de religieuze kant opgegaan, al ben ik niet zoals hij katholiek geworden. Ik ben opgeschoven in christelijk-evangelische richting. Als we met Gerard, ergens in Frankrijk, langs een of ander afschuwelijk kerkje komen met een Mariabeeld erin, vindt hij het prettig wanneer we, net als hij, een kaars branden. Hij heeft ons ook al een paar keer gezegd dat we eens naar Lourdes moeten gaan. Toen hij er destijds geweest was had hij, voor een gezamenlijke vriendin die ziek was, een flesje gewijd water meegebracht. Dat is allemaal heel reëel voor hem, ja hoor. Mijn religieuze belevingen reiken niet zo ver, maar het gebaar spreekt me wel aan.’

En voor wie er toch nog aan mocht twijfelen, Ludo P. kan het bevestigen: ‘Gerard heeft het voortdurend over de Moeder Gods. Maria is echt belangrijk voor hem. Ik heb altijd het gevoel dat zijn Mariaverering in zekere zin een compensatie is voor het feit dat hij niet getrouwd is. Het zal je misschien verbazen, maar hij heeft een heel fijn gevoel voor de vrouwen. Hij weet ongelooflijk precies hoe mijn vrouw bepaalde zaken aanvoelt.’

En wat de lezer van de Brieven al kon vermoeden blijkt nog te kloppen ook. ‘Hij is ook een tijd verliefd geweest op een van onze dochters, ja.’ De volksschrijver had het toen

[p. 6]

zozeer te pakken dat hij zelfs met de gedachte aan een huwelijk speelde en de vrouw van Ludo P. met ‘aanstaande schoonmoeder’ aansprak. En van de dochter richtte de liefde des schrijvers zich op beide zoons van de familie. Pieters: ‘Ze lachten zich rot! Ze vonden oom Gerard een schat, maar de Griekse beginselen, nee, die waren ze niet toegedaan.’

Had u Gerard wel als schoonzoon gewild?

Een luide lach luidt het antwoord in. ‘O nee! Nooit! Daar zou voor beide partijen alleen maar de grootst mogelijke ellende uit voortgekomen zijn.’

We keren terug naar het serieuze onderwerp godsdienst. Pieters: ‘Ik heb hem eens gezegd: van de gesloten wereld van het communisme waarin je bent opgegroeid, ben je geruisloos overgestapt naar de al even gesloten wereld van het katholicisme. Nou, dat had ik niet mogen zeggen! Maar ik vind wel dat er een lijn in zit, al is het ook waar dat het katholicisme voor hem een heel vrolijke godsdienst is. Er zit een hoop carnaval in. Iedere keer komt hij weer met een poster van de paus aandraven en wil hij dat ik die ophang. En altijd weer zeg ik: ik denk er niet aan!’

Hij doet schamper over de paus maar hij erkent hem wel als partijleider?

‘Ja, hij past in het systeem. Er moet een top zijn. En als de paus weer een verhaal heeft gehouden tegen de homoseksuelen zegt Gerard: zo bedoelde hij dat niet, je moet dat anders zien.’

Al gauw na hun ontmoeting in 1962 kwam de brievenstroom tussen Gerard Reve en Ludo Pieters op gang. En al even snel zou blijken dat de correspondentie voor beiden een ander karakter had. Het corresponderen met de Grote Schrijver omschrijft Pieters als ‘een soort eenrichtingsverkeer’. Reve zal wel van het tegendeel overtuigd zijn, maar ‘hij heeft niet echt de gave om goed naar iemand te luisteren. Zijn ideeën gaan een bepaalde richting uit en alles moet daarvoor wijken. Hij ging wel een beetje in op wat ik schreef, maar veel minder dan ik inging op zijn brieven.’

Breuken

De eerste brief waarin hij echt en uitgebreid op uw schrijven reageert dateert van 20 maart 1968. Toen was de correspondentie al zes jaar aan de gang.

‘Dat is waar. Ik zat toen in een ontzettend moeilijke periode. De familiezaak werd verkocht en ik wist niet hoe en waar ik terecht zou komen. Drie jaar lang heb ik een zware depressie gehad. Toen merkte Gerard er wel wat van. Misschien had hij in de jaren daarvoor mijn problemen ook al wel onderkend, maar vond hij ze niet belangrijk genoeg om er in zijn brieven diep op in te gaan. Maar toen in '68 had ik wel wat aan hem, ja. Doordat hij zelf van de ene depressie in de andere zeilde had hij heel wat ervaring op dat gebied.’

Twee keer maakte Reve, in een kwade bui, een eind aan de correspondentie met zijn Beschermer Q., zoals hij Pieters om onduideljke redenen ook wel eens noemde.

Pieters: ‘Die breuken hadden te maken met onze verschillende opvattingen over het socialisme. Vaak heb ik hem ervan proberen te overtuigen dat de sociaal-democratie toch niet helemaal hetzelfde is als het Russische communisme. Jullie socialisten willen al onze vrijheden vernietigen, riep hij een keer toen hij behoorlijk dronken was. Hij had toen paranoïde buien waarin hij ervan overtuigd was dat er in Den Haag enkel uiterst boze machten zaten die erop uit waren zijn carrière te vernietigen. En toen ik, voor de PvdA, lid was van de Rijnmondraad noemde hij me volkscommissaris.’

Wat hebt u hem toen geantwoord?

‘Dat ik in het verschil van mening geen reden zag om onze vriendschap op te zeggen.’

Toen Gerard Reve Ludo Pieters leerde kennen was deze, door de overname van de rederij van zijn vader, bepaald geen onbemiddeld man. Hoe keek Reve, destijds zo arm als de spreekwoordelijke kerkrat, tegen die rijkdom aan? ‘Hij vond het prachtig, hij zei altijd dat hij hoopte ooit net zo rijk te worden. Wat ik - onder andere - zo in hem bewonder, is dat hij zich, door het schrijven, tot een welgesteld man heeft gemaakt. Natuurlijk heeft hij tegenover mij ook wel eens gefulmineerd tegen de rijken. Hij had soms enorme woede-uitbarstingen. Dan liet ik hem maar begaan, als je er niet op inging betijde het vanzelf. Maar ik heb nooit het gevoel gehad dat hij van mij profiteerde. Ik heb hem nooit geldbedragen geleend, hij heeft er ook nooit om gevraagd. Ja, hij heeft wel een paar keer om subsidie voor Tirade gevraagd, maar die heb ik nooit gegeven. Stort dan wat geld in het schrijversfonds van Gerard Reve, schreef hij toen. Maar dat was dan weer zo'n provocatie. Hij wist dat ik het niet zou doen. Wat we hem gaven was: een veilig onderkomen. En dat apprecieerde hij ook. Ik jaagde toen nog en toen gaf ik hem wel eens wat wild en gevogelte omdat ik wist dat hij daar dol op was. Hij voer ook wel eens mee op een van onze schepen, maar dat was niet uitzonderlijk. Er gingen wel vaker mensen mee met die boten. Ze betaalden dan een kleinigheid voor het eten dat ze aan boord kregen. Toen we dat lijntje op Portugal hadden kregen we ook regelmatig cadeauzendingen port van handelsrelaties. Gerard was bepaald niet de enige die zo nu en dan vroeg: heb je niet een paar flessen voor mij?’

Met smaak vertelt hij hoe hij Reve een keer ophaalde in de haven van Lissabon. ‘Je had hem moeten zien hoe hij er aankwam! Meer dood dan levend. Een van zijn Reisbrieven is zogezegd geschreven in de kajuit aan boord van dat schip, maar ik geloof er niks van. Ik denk dat hij de hele reis lang, en zeker in de Golf van Biskaje, zo ziek als een hond is geweest. Hij zag toen behoorlijk groen, de grote volksschrijver.’

Dat Gerard Reve zich, als romanties decadent schrijver, zonder Joop Schafthuizen, alias Matroos Vos, geen raad zou weten met de zorg voor zijn winkel, de BV Reve, noemt Ludo P. onzin. ‘Gerard is heel zakelijk, geslepen zelfs. Hij weet precies hoe hij zichzelf moet promoten.’ Interviews met de Schrijver worden ten huize van de familie P. dan ook altijd met meer dan gewone pret gelezen. Soms blijkt de Meester zijn rollen wel eens door elkaar te halen. ‘Af en toe moet je zeggen: Gerard, tegenover mij hoef je je niet te promoten, dat verhaal kennen we nu wel.’

Gerard Reve in zijn huis in Le Poët-Laval
steye raviez

Een onderwerp - naast het socialisme en de al dan niet aangeboren verdorvenheid van het mensengeslacht - waar Ludo P. en Gerard R. wel eens van mening over verschillen is Zuid-Afrika. Hoe zijn pet ook staat, Reve blijkt nooit te beroerd om, als hij het nodig oordeelt, de loftrompet over dat land en zijn leiders te steken. Pieters: ‘Hij kan dan ongelooflijk domme dingen beweren. Als ik dan tegen hem inga, zegt hij dat ik het niet kan weten omdat ik er niet geweest ben en hij wel. Ik heb hem een keer gezegd: jij bent veel te intelligent om racist te zijn, maar je moet wel uitkijken met wat je zegt. Je kunt je er niet van afmaken met: het publiek had moeten weten dat ik het niet zo bedoelde. Je bent verantwoordelijk voor de manier waarop het je uitspraken opvat. Wat Gerard zegt is soms racistisch of fascistisch, maar hij is geen racist of fascist. Dat onderscheid kunnen veel mensen moeilijk maken en daar is hij verantwoordelijk voor. Hij kan het ook niet hebben wanneer ik hem zeg dat hij moet ophouden met zijn domme fascistische gepraat, dan wordt hij kwaad, en dan besluit hij zijn eerstvolgende brief met: met fascistische schrijversgroet, je Gerard Reve.’

Roze lampjes

Wat is zijn beste eigenschap?

‘Zijn grote hartelijkheid. Hij denkt ook altijd aan verjaardagen en dat soort kleine dingen. Kort geleden vierden mijn vrouw en ik ons veertigjarig huwelijk. Er waren een heleboel vrienden en kennissen en Gerard was er ook. Toen ons op een gegeven moment, namens familie en vrienden een cadeau zou worden aangeboden fluisterde Gerard in mijn oor: nou zal je zien dat je een reis naar Zuid-Afrika krijgt. Maar even later hield hij een korte, uiterst serieuze en buitengewoon hartelijke toespraak. Iedereen was ervan onder de indruk.

Zijn slechtste eigenschap? Dat hij dingen zegt waarvan hij de portee niet begrijpt en dat hij zich niet kan inleven in degene die zijn verschrikkelijke beweringen leest of hoort.’

Nog zo'n onderwerp - het schijnt niet op te kunnen - waar de vrienden deerlijk van mening over verschillen is de kunst. Kunstenaars omschrijft Reve in een van zijn brieven aan Ludo P. als schorem en geteisem van de richel. Moderne kunst is hem ronduit een gruwel.

Pieters: ‘Hij vindt het zonde van de verf. Als ik met Joop Schafthuizen over kunst praat zit Gerard in een hoekje te brommen. Joop komt uit een hele eenvoudige arbeidersfamilie, maar hij heeft wel een goeie smaak ontwikkeld. Gerard is enkel dol op kitsch. Vreselijk! De inrichting van zijn huizen! Daar staan werkelijk de meest afgrijselijke prullaria. Laatst waren we bij hem in Harwich. Daar heeft hij een monsterachtig grote schelp staan met een lampje erin! Zo lelijk! En overal Mariabeelden, ja. Met de meest roze lampjes eromheen.’

Ten huize van de familie P. was het dat Gerard Reve en Joop S. elkaar voor het eerst ontmoetten. ‘Gerard zou voorlezen en ik had een aantal vrienden uitgenodigd. Joop, die we niet kenden, had dat via via gehoord, en vroeg of hij ook mocht komen. Hij heeft Gerard toen een ezeltje, gemaakt van spijkerbroekenstof, aangeboden.’

Joop S. wordt door Pieters omschreven als ‘een verdomd aardige jongen’. Met de talrijke vrienden die Gerard in de beginjaren van hun vriendschap mee naar zijn huis voerde was hij minder gelukkig: ‘Hij zwierf van de ene vriend naar de andere, allemaal jongens waar ik niks in zag. Ik had het gevoel dat ze hem alleen maar gebruikten. En vaak bleek dat ook - alleen, Gerard was te stom om het te zien. Iedere keer opnieuw zei hij: dit is de enige echte! Ik heb nooit erg opgelopen met Wimie. Teigetje vond ik wel een aardige jongen, maar daarna kwam Woelrat, die vond ik verschrikkelijk.’

En wie was Faun?

‘O, dat was een vriend van mij. Gerard had een grote belangstelling voor hem.’ Hoe groot die belangstelling was moge blijken uit volgend brieffragment, een fraai staaltje Reviaans proza. ‘Het liefste zou ik in zijn Geheime Opening willen doordringen. Enfin, komt tijd, komt raad. Ik beloof je dat ik, na hem bezeten te hebben, jou heel precies zal vertellen hoe alles in zijn werk ging, hoe hij gevormd is, etc. (...) Is de Faun tegelijk stoer en kinderlijk, meisjesachtig en toch een jongen? Hoe riekt hij? Heeft hij hele Fijne, Welgevormde Billetjes? (...) Schrijf mij veel over deze Verrukkelijke Boy. (...) Zou hij spoedig huilen als hij werd vastgebonden en op zijn Bibsje werd gestriemd met een riem...’

Pieters: ‘Ik heb hem toen een woedende brief teruggeschreven en hem gevraagd waar hij zich mee bemoeide. Op dat soort vragen als hij stelde in deze brief ben ik nooit ingegaan. Het past helemaal in zijn karakter om te proberen je door dat soort dingen op de kast te jagen. Die keer was hem dat ook behoorlijk gelukt, ja.’ En even later zegt hij: ‘Dat sadistische gedoe, het willen kwellen en pijn doen - dat begrijp ik niet. Jij bent te weinig demonisch, zegt hij dan tegen mij, dat is ook niet gezond. Hoezeer leven en werken van Gerard ook met elkaar vervlochten zijn, dat neemt niet weg dat er flink wat fantasie en mythologie in zijn boeken zit. Maar ik acht hem ook wel weer tot die sadistische handelingen in staat, ja. Ik herinner me dat ik hem een keer heel erg boos heb gemaakt door te vragen of hij eigenlijk wel wist wat liefde was, of hij ooit iemand echt had liefgehad.

Zelf ben ik ontzettend nieuwsgierig naar hoe mensen in elkaar zitten, ik wil graag weten wat hun motieven zijn waarom ze iets doen of laten. Gerard heeft dat veel te weinig. Ik heb hem gezegd: je zou je palet kunnen verrijken door je meer voor ander mensen te interesseren, door je thema's open te breken. Je kunt alles schrijven wat je wilt, waarom blijf je steeds over dezelfde dingen schrijven? Maar misschien ligt zijn kracht juist in zijn beperktheid. Het is best mogelijk dat hij niet meer kan schrijven wanneer hij zijn gesloten wereldbeeld openbreekt. In zekere zin put hij zijn creativiteit uit de krampachtigheid waarmee hij leeft.’

■

‘Brieven aan Ludo P.’ van Gerard Reve is verschenen bij uitgever G.A. van Oorschot. Prijs: f24,90/f34,90 (gebonden).