Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 13]

Krampachtig omgaan met etnische verschillen
Het taboe van de minderheden

Vermoorde onschuld. Etnisch verschil als Hollands taboe door Herman Vuijsje Uitgever: Bert Bakker, 200 p., f24,90

Hans Moll

‘Ik hoop dat er geen Staphorsters boven mij komen wonen. Al die kerkmuziek de hele dag, en die kinderen, want geboortebeperking kennen ze geloof ik niet. Zal je dochter met een Staphorster trouwen, krijg je een kleinkind met polio. Wat moeten ze trouwens met hun godsdienstlessen op onze school? Laat ze dat in hun eigen vrije tijd doen en uit eigen zak betalen. Heb jij ook zo'n hekel aan dat opdringerige klokkengelui op zondagochtend? Ik begrijp het niet, de overheid wil dat ik begrip voor hun vorm van bijgeloof heb, straks moet ik er ook nog begrip voor hebben voor iemand die in Sinterklaas gelooft.’

Over Staphorsters bestaan de vreemdste ideeën. Toch heeft niemand de neiging om deze denkbeelden te ontkrachten, noch om de betrokken bevolkingsgroep in bescherming te nemen. Vervangt men echter Staphorster door islamiet, of de naam van een uitheemse bevolkingsgroep, dan ontstaat een geheel andere situatie, en wel een waar geen plaats meer is voor lichtvoetige luim. Herman Vuijsje analyseert in Vermoorde Onschuld de reactiepatronen die ontstaan zijn nadat Nederland immigratieland is geworden en hij stelt vast dat men zich in de interetnische omgang even vrij beweegt als op een mijnenveld bij nacht.

Een krampachtigheid die voor een belangrijk deel te weeg is gebracht door mensen die de niet-blanke of niet-christelijke medemens in bescherming willen nemen. Vuijsje beschrijft de gretigheid waarmee immigranten tot leden van een groep worden verklaard, die als geheel het predikaat ‘zielig’ verdient, en aansluitend de neiging om Nederlanders collectief als potentiële racisten te beschouwen, die ook nog eens een ‘historische’ schuld hebben aan het zieligzijn van deze mensen. Met een groot aantal even levensechte als navrante voorbeelden schetst hij hoe het begrip ‘racisme’ uitgehold en geritualiseerd wordt, en hoe het ‘uitbannen van racisme’ door ‘zaakwaarnemers’ en ‘professionele antifascisten’ in het tegendeel kan verkeren.

Een van oorsprong buitenlandse man, die in Amsterdam trouwde, werd gevraagd wat hij van de huwelijksplechtigheid vond. ‘Niet zo aardig,’ was zijn commentaar, ‘een beetje droog.’ Na zo'n vijftien huwelijksvoltrekkingen te hebben meegemaakt verbaast deze opmerking Vuijsje niet. ‘Heel vaak kwam het voor dat de ambtenaar tijdens zijn praatje een toespeling maakte op de afkomst, de woon- of geboorteplaats van een Hollandse bruid of bruidegom. ‘(...) Echter,’ constateert hij, ‘met betrekking tot een “etnische” partner werden zulke toespelingen of grapjes zelden of nooit gemaakt.’ Bij navraag bleek dat een paar jaar geleden een ambtenaar wat onschuldige opmerkingen over een Marokkaanse bruid had gemaakt. Het betrokken echtpaar had daar wel plezier in gehad, maar mensen van een welzijnsinstelling die ook aanwezig waren, vonden dat die ambtenaar ‘discrimineerde’. Ze schreven een vlammende protestbrief aan de burgemeester, en passant suggererend dat deze ambtenaar maar eens een anti-racismecursus bij de Anne Frank Stichting moest volgen. ‘Het officiële onderzoek dat de burgemeester wilde laten instellen,’ schrijft Vuijsje, ‘is op de valreep stopgezet, toen bleek dat het om een joodse ambtenaar ging, die in de oorlog een groot deel van zijn familie heeft verloren.’ Voorgaande maakt duidelijk dat, in tegenstelling tot wat over het algemeen over ‘etnische minderheden’ te berde wordt gebracht, er veel te lachen valt in Vermoorde Onschuld. Zo wordt het verschil tussen jodenmoppen en joodse humor terloops geïllustreerd in de onsterfelijke dialoog: ‘Vader, ze zeggen dat we Jezus Christus vermoord hebben.’ ‘Dat waren wij niet jongen, dat waren die van Stern.’ Maar meestal wordt het plezier door cynisme gevoed.

Demonstrerende anti-fascisten tijdens de installatie van de CP in de gemeenteraad van Amsterdam
anp

Bevlogenen

‘De immigranten,’ citeert Vuijsje de antropoloog Frank Bovenkerk, ‘zijn in handen gevallen van een omvangrijk en wijdvertakt stelsel van welzijnsvoorzieningen.’ Dat op zich wil natuurlijk nog niet zeggen dat de immigranten het daardoor slecht getroffen hebben. Maar, dit stelsel is voor een niet onbelangrijk deel in handen van ‘bevlogenen’ en hun goede bedoelingen leiden lang niet altijd naar de hemel. Vuijsje: ‘De strijd tussen de welen niet-bevlogenen spitste zich eind jaren zeventig toe op onderwijs in eigen taal en cultuur, dat op veel lagere scholen speciaal voor Turkse en Marokkaanse kinderen was ingesteld. Dit geschiedde - en geschiedt nog - gesubsidieerd en voor een deel onder normale schooltijd. De kaaskopjes,’ vervolgt Vuijsje, ‘houden zich die uren bezig met hun typisch oud-Hollandse cultuur, in de vorm van extra taal en rekenen.’

Vermoorde Onschuld maakt aannemelijk dat goede bedoelingen op zichzelf nog geen garanties bieden. Zo zou het manifest intolerante gedrag van zogenaamde antiracisten wel eens gevaarlijker kunnen zijn, dan het vermeende racisme dat zij zeggen te bestrijden. Wanneer Nederlanders, die over onprettige ervaringen met immigranten spreken, onmiddellijk tot racisten worden bestempeld, kan dit juist een ‘grimmig omhelzen van een virulent racisme tot gevolg hebben’.

Herman Vuijsje
ronald hoeben

Vier en vijf mei stellen ieder jaar weer tientallen comités in de gelegenheid om op sluimerende gevaren te wijzen. ‘Weinig mogelijkheden blijven (in handen van de antiracisten en antifascisten) onbenut, om de gruwelen en de heldendaden van de oorlog op het hier en nu te projecteren.’ Iedere verwijzing naar de oorlog maakt verder discussiëren overbodig. Als vraagtekens gezet worden bij het ritueel slachten, valt snel de term ‘holocaust’.

De misdaad die in de titel gesuggereerd wordt, is die op de joden. Alles wat momenteel tegen de Centrumpartij of andere ‘verdachte’ personen of organisaties wordt ingebracht, voedt zich met de horror van het nazisme. De jodenvervolging wordt te pas, en vooral te onpas, gebruikt als didactisch middel voor het tijdig onderkennen van ‘herlevend racisme en fascisme’. De genocide destijds op een goeddeels uitstekend geïntegreerde minderheid heeft, aldus Vuijsje, een eind gemaakt aan een ontspannen omgaan met en onbevangen beleven van etnische verschillen.

Bij een ‘ontspannen omgaan’ denk ik onmiddellijk aan de misschien apocriefe leuze die aan de vooravond van de februaristaking op een muur zou zijn gekalkt: Blijf met jullie rotpoten van onze rotjoden af. Vuijsje zegt het nergens met zoveel woorden, maar dat hij de intimiteit van groffe etnische aanduidingen mist, is duidelijk. Dat onuitgesproken verlangen maakt dit boekje bijzonder sympathiek. Zij het soms wat naïef, waarover later meer.

Vermoorde Onschuld houdt het midden tussen een historische documentaire (over de joden), een sociologisch verslag (over het mechanisme van het schuldgevoel) en een pamflet legen de vooringenomenheid van de ‘antiracisten’. De hoofdstukken over de joden, die ongeveer de helft van het boek in beslag nemen, geven door de scherpte van detail en de volgehouden verhaallijn een oorspronkelijk beeld van ‘joods Nederland’. Al vormen zij het slotakkoord in Vermoorde Onschuld, zij zetten de toon van het boek. Vuijsje laat het subtiele en soms groffe samenspel zien van mensen die nauwelijks weet hebben van elkaars achtergronden. Tactloze opmerkingen, onhebbelijkheden, misverstanden en vooroordelen, die echter geen van allen het predikaat ‘racisme’ verdienen, of ‘antisemitisme’, al was het alleen al omdat de overgrote meerderheid van degenen die zich hier aan bezondigden nog niet in de verste verte een Endlösung vermoedden of wensten. De verhalen van de mensen over hun jeugd in het Nederland van voor 1940 zijn treurigmakend, omdat je al lezend de onschuld vermoord ziet worden.

Verhalend en beschrijvend is Herman Vuijsje het best op dreef. De eerste helft van het boek maakt door wat er over de joden op volgt, achteraf een wat rommelige indruk. Het is waarschijnlijk makkelijker om de aandacht van de lezer te boeien met honderd pagina's over één bevolkingsgroep, dan met eenzelfde aantal pagina's over achtereenvolgens: Turken, Marokkanen, Chinezen, Indo's, Surinamers en nog een paar individuele buitenlanders. Maar dit maakt Vermoorde Onschuld er niet minder leesbaar om.

Ten aanzien van Vuijsje heb ik het begrip ‘naïef’ gebruikt, misschien had ik beter ‘optimistisch’ kunnen zeggen. Joden moesten een davidster dragen om duidelijk te maken dat zij tot een ‘afwijkende’ bevolkingsgroep hoorden. Er zijn nu mensen in Nederland die zo'n toegevoegd teken niet nodig hebben. Tegenover deze mensen bestaan ongetwijfeld eigensoortige ‘risjes’ (van oorsprong Hebreeuws woord ter aanduiding van een anti-joodse gezindheid). We hoeven maar naar de getto's in de Amerikaanse steden te kijken om te zien dat een ‘colourbar’ met onschuld, noch met een ontspannen houding te doorbreken is.

‘Ik heb liever dat mijn kinderen een goed baantje vinden zonder één woord sranan tongo te spreken,’ citeert Vuijsje een Surinaamse moeder, ‘dan dat ze het vloeiend spreken en straatveger worden.’ Dat zou ik als ik haar was ook denken, maar wie weet zou haar zoon als ambtenaar van de stadsreiniging alsnog goed terecht zijn gekomen. Een straatveger heeft tenminste werk. Daarbij ga ik er bij een straatveger niet bij voorbaat van uit dat hij vijandig tegenover de maatschappij zal staan. Bij jongens die al een paar jaar werkloos zijn geweest ben ik daar niet meer zo zeker van, ook al kan ik in mijn relaties met hen het ‘laatste Hollandse taboe’ uitstekend relativeren.

■