Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 7]

Woonhuis van Jorge Luis Borges (zesde verdieping, zie pijl) in Buenos Aires
camilla van zuylen

Interieur van de Nationale Bibliotheek in Buenos Aires waar Borges geruime tijd directeur was

Borges en de Nederlandse literatuur
Mulisch, Meijsing, Matsier, Bernlef, Otten e tutti quanti

T. van Deel

Het is vanzelfsprekend dat een schrijver als Borges, die zoveel literatuur in zijn verhalen heeft verwerkt, op zijn beurt weer verstrooid raakt in het werk van anderen. Is dat al regel voor alle grote schrijvers, die regel gaat gezien het karakter van Borges' werk in zijn geval dubbel op: de wereldbibliotheek en het gebruik ervan heeft hij tot thema gemaakt en wie dat na hem doet die doet dat na hem.

Naar aanleiding van het verschijnen van de eerste bundel verhalen in het Nederlands, De Aleph, in 1964, schreef Kees Fens: ‘Voor de Nederlander, die met verhalen van het genre als door Borges beoefend, in zijn eigen literatuur niet wordt geconfronteerd, is Borges' werk verrassend nieuw. De enige Nederlandse auteur aan wie men bij het lezen van Borges' verhalen soms even denkt, is Harry Mulisch.’ Dat was heel juist gezien. Een paar jaar later, toen Mulisch in De verteller verteld enige toelichting gaf bij zijn boek De verteller, werd onthuld dat de ‘oude, halfblinde knecht Jorge’ die voorkomt in Het achtste zegel van dat boek, Borges is. Mulisch annoteert: ‘Groet aan Jorge Luis Borges, Argentijns schrijver. Toen in 1964 een eerste Nederlandse vertaling verscheen van zijn verhalenbundel El Aleph kwam hij naar Amsterdam, en eerbiedig hield ik hem een exemplaar voor, waarin hij met halfblinde hanepoten zijn naam schreef. Dit was de eerste en ongetwijfeld ook de laatste keer, dat ik een schrijver om zijn handtekening vroeg. Zijn werk kende ik toen al sinds een jaar of drie, en wanneer ik ooit de “schok der herkenning” heb gehad, dan was het toen ik in een boekhandel een duitse vertaling van zijn werk opsloeg - en na het lezen van drie zinnen geschrokken weer dichtsloeg: het was of ik regels van mijzelf uit een andere inkarnatie had gezien! - Toen in Amsterdam kon hij mij niet zien; maar ik zag hem.’

Mulisch herkent zijn eigen kwesties in Borges' werk - vooral natuurlijk de preoccupatie met tijd en de daarmee verbonden belangstelling voor oude wijsheidsgeschriften - en hij is dus niet zozeer een schrijver die door Borges is beïnvloed, hooguit heeft de ‘herkenning’ hem een scherper inzicht gegeven in zijn eigen problematiek.

Van de drie, Hermans, Reve, Mulisch, kon het niemand anders dan Mulisch zijn die zich aangesproken voelde door Borges. Ook in de meer dan twintig jaar nadien, waarin Borges' werk in Nederland een royale reputatie zou gaan genieten en waarin zijn belangrijkste werk in vertaling beschikbaar kwam, zijn het altijd schrijvers van een bepaalde signatuur geweest die iets in Borges hebben gezien.

Een goed voorbeeld is Doeschka Meijsing. In haar debuut, De hanen en andere verhalen, verwerkt zij in het verhaal ‘Temporis acti’ een Borgesiaanse thematiek en citeert zij de Argentijn. Dit is nog maar het begin van wat in haar werk een traditie zou worden. Ook haar roman Utopia, alleen al door de gegeven werkomstandigheden (tussen kaartenbakken met fiches), is een rechtstreekse verwijzing naar Borges. Over het thema van de aleph, dat een thema is van tijd en ruimte, zegt Meijsing in gesprek met Diepstraten het volgende, in antwoord op de vraag of het zinnetje ‘Alles heeft zich onder die trap samengetrokken’ uit De kat achterna een Borgesiaans thema is: ‘Nee, het is een thema dat voor mij persoonlijk veel betekent. Het vervelende is dat Borges het al zo uitgewerkt heeft. Dat is heel verschrikkelijk, en elke keer dat ik iets in die richting probeer zegt men dat ik als de ijverige leerling met het heldere hoofd de meester navolg.’ Ook zij legt dan uit hoe de kennismaking met Borges' werk voor haar een openbaring was, ‘één grote herkenning’ in filosofische zin.

Mogelijkheden van de geest

De sporen van Borges zijn in Meijsings werk duidelijk zichtbaar. Ik denk dat zonder veel overdrijving kan worden gezegd dat schrijvers Borges eren wanneer zij in hun boeken van een ‘labyrint’ spreken, de handeling zich laten afspelen in een bibliotheek, of sterk de nadruk leggen

Borges bezit in hoge mate de gave van de bewondering. Er is een bepaalde levenshouding die niet alleen zijn esthetische gevoel bevredigt, maar hem ook het beste lijkt wat een mens kan bereiken. Zijn held uit de Divina Commedia is Ulysses die zijn makkers overhaalt met hem mee te gaan op een ontdekkingsreis buiten de grenzen van de bekende wereld met het argument: fatti non foste a viver come bruti,
ma per seguir vitute e conoscenza In Borges' parafrase zegt Ulysses hier tegen zijn gezellen ‘dat zij mensen zijn, dat zij geen beesten zijn; dat zij geboren zijn voor moed, voor kennis; dat zij geboren zij om te leren kennen en te begrijpen.’
Kees Verheul, NRC Handelsblad 30 september 1983

op het verbeeldingskarakter van hun tekst. Dit zijn nog maar enkele kenmerkende Borgesianismen, ook het veelvuldig citeren, het verwijzen naar filosofische literatuur behoort ertoe.

Toen Carel Peeters in zijn boek Houdbare illusies naast karakteristieken van Meijsing, De Jong, Matsier, De Winter, Kellendonk en Kooiman ook een algemene karakteristiek van deze generatie schrijvers beproefde, kon hij niet om Borges heen: ‘Borges geldt voor deze schrijvers als voorbeeld vanwege zijn onwil en onvermogen om de tijd een solide plaats te geven: hij vertegenwoordigt de wereld van de mogelijkheden van de geest.’ Niet voor alle door hem behandelde schrijvers gaat het op dat Borges in zo sterke mate als het geval is bij Meijsing invloed heeft uitgeoefend. Maar van een doorwerking van Borges' thema's en motieven kan wel gesproken worden.

In Matsiers werk ziet Peeters dat heel duidelijk. Matsier heeft bovendien in De Revisor (1980/6) een paar eigen vertalingen gepubliceerd van essays van Borges en daaraan een beschouwing toegevoegd waarin hij diens oeuvre typeert als ‘het doorlaatbaar maken van de begrenzingen die de soliditeit van het dagelijks leven uitmaken: persoonlijke identiteit, plaats, tijd.’ Peeters acht dit een samenvatting die evengoed voor Matsiers eigen werk geldt. Van groot belang in dit verband is ook de slotregel van Matsiers opstel (bij Peeters helaas verkeerd geciteerd, en daardoor onbegrijpelijk): ‘Literatuur is het gebied waar filosofieën niet zozeer gelijk krijgen (dat krijgen ze nergens) als wel hun levensvatbaarheid tonen.’

Als er één schrijver is in wiens werk het essayistisch-filosofische perfect samenwerkt met het verhalend-verbeeldende dan is het Borges wel. Hij spreekt dan ook speciaal die schrijvers aan die naar de woorden van Peeters ‘houdbare illusies’ nastreven.’

Dat die groep niet eng beperkt is tot een generatie, en dan nog een deel daarvan, of tot een tijdschrift (De Revisor), spreekt vanzelf. Ook een schrijver als J. Bernlef hoort daarbij, iemand als Cees Nooteboom, of Hella Haasse. Zelfs is het mogelijk F.C. Terborgh erbij te betrekken die als eerste, in 1958 in Maatstaf, een Borges-verhaal in Nederlandse vertaling uitbracht. In het voorwoord bij die vertaling - ik citeer uit Wam de Moors boek Wilt u mij maar volgen? - blijkt dat Terborgh zich verwant met Borges voelt: ‘Herhaaldelijk vindt men in zijn vertellingen het labyrint-motief terug: het ingewikkelde en onbegrijpelijke warnet dat ons leven en handelen is, de duistere kronkelwegen, die ons brein doorloopt alvorens het tot inzicht komt en het eigen verleden en zichzelf begrijpt.’

Een heel opmerkelijke Borges-hommage is het toneelstuk Henry II (1978) van Willem Jan Otten. Het is een vrije bewerking van het verhaal ‘De onwaarschijnlijke oplichter Tom Castro’ uit Borges' Wereldschandkroniek.

De verwerking van Borges in de Nederlandse literatuur is aanzienlijk, zij het niet altijd zo duidelijk aanwijsbaar als in dit laatste geval. De permeabele wand van de nationale literatuur heeft hem - dank zij de vertalingen, dat moet hier met nadruk gezegd - goed doorgelaten. Dat geldt ook voor bijvoorbeeld Nabokov en Gombrowicz, met wie Borges hier dikwijls in één adem genoemd wordt. Aan de eerste twee zijn speciale nummers van Soma gewijd die niet zonder invloed zijn geweest; aan Borges is een nummer van Literair Paspoort gewijd en in De Revisor was hij bijna een vaste medewerker.

■