Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 3]

Jorge Luis Borges
1899-1986

Er is wellicht geen buitenlandse schrijver die Nederlandse auteurs zozeer heeft aangesproken als Jorge Luis Borges die op 14 juni op zesentachtigjarige leeftijd in Genève overleed. De paradox van de ‘realistische verbeelding’, waardoor veel romans en verhalen de laatste vijfentwintig jaar worden gekenmerkt, betekende afscheid van het realisme en maakte gedachtenvluchten mogelijk die zich niet stoorden aan plaats of tijd en die de wereldliteratuur als ervaring dezelfde status verleenden als iets dat werkelijk beleefd is. Dat Borges zo veel invloed uitoefende heeft alles te maken met het open karakter van zijn verhalen en essays. Dat leidde dan ook tot epigonisme, zeker bij de schrijvers van ‘fantastische literatuur’, die zich door Borges' idee van de wereld als labyrint gesteund voelde. Borges' enorme kennis van verschillende literaturen en de vertrouwelijke manier waarop hij ermee omging en er over schreef had tot gevolg dat de weerstand tegen het lezen van Dante, Schopenhauer, Plotinus, de Chinese wijzen of Berkeley ongemerkt verdween en de gewoonste zaak van de wereld werd. Borges' invloed op de Nederlandse literatuur is onmiskenbaar bij Harry Mulisch, Doeschka Meijsing, Nicolaas Matsier, Willem Jan Otten, bij anderen in een onnadrukkelijke verwantschap met zijn manier van denken, zoals blijkt uit de bijdragen ter herdenking van Borges' dood van J. Bernlef, Rob Schouten, Tom van Deel en uit de fragmenten van artikelen over Borges die in de loop der jaren werden geschreven.

J. Bernlef

Toen ik zondag 15 juni hoorde dat Jorge Luis Borges was overleden, reageerde ik heel anders dan toen ik in 1977, op vakantie in Italië, in een toevallig gekochte Oostenrijkse krant het doodsbericht van Vladimir Nabokov tegenkwam. Indertijd trapte ik als reactie in een plaatselijke supermarkt (toen er even niemand keek) een stapel soepblikken om, nu was het alsof ik het al wist. Bijna een déjà-vu-ervaring. Even later realiseerde ik mij dat dat eigenlijk niet zo vreemd was bij een auteur die zo veelvuldig had gezinspeeld op zijn toekomstige dood en afwezigheid. En het moet gezegd, ondanks de dikke biografie van Emir Rodriguez Monegal en de vele interviews die Borges afgaf, heb ik geen duidelijk beeld van de persoon Borges (al heb ik hem eens in levende lijve ontmoet). Borges, dat zijn zijn verhalen, zijn essays, zijn gedichten.

Ik maakte in 1962 kennis met zijn werk via een Duits pocketboekje, een keuze uit zijn verhalen: Labyrinthe. Het effect valt ongeveer te vergelijken met de eerste keer dat ik, gewapend met een snorkelapparaat, het onderwaterleven inspecteerde. In een feitelijke, bijna nonchalante stijl werden binnen het bestek van 160 bladzijden zoveel vraagtekens bij leven en literatuur geplaatst dat het mij duizelde. Dit was een ‘andere’ wereld. Het boekje stichtte een vruchtbare verwarring, die gelukkig tot op de dag van vandaag voortduurt.

camilla van zuylen

Men heeft geprobeerd de denkwereld - want dat is het oeuvre van Borges in de eerste plaats - te etiketteren. Hij zou een platonist zijn. Of een idealist. Of zelfs een gelovige agnost. Voor mij was Borges in de eerste plaats een speler. Een speler met ideeën, filosofieën, esthetische mogelijkheden. Hij was iemand voor wie de werkelijkheid niet meer was dan een gerealiseerde mogelijkheid, die hem daarom voortdurend op gedachten bracht hoe ze er ook uit had kunnen zien. Vooral in zijn verhalen lukt het hem herhaaldelijk de lezer de suggestie te geven dat ook hij niet meer dan een toevallig (of met voorbedachte rade, die twee begrippen zijn voor Borges twee kanten van dezelfde medaille) gerealiseerde mogelijkheid is. De esthetische werkelijkheid van Borges' verhalen is van een grote transparantie.

Zo bekeek Borges ook de literatuur. Zij was niet meer dan een verzameling gerealiseerde mogelijkheden. Erdoorheen schemerden de niet gerealiseerde boeken in een denkbeeldige bibliotheek die samenviel met het universum. Schrijvers waren in zijn ogen niet veel meer dan werktuigen in een veld van betrekkingen dat de wereldliteratuur voor Borges was, een terrein dat niet af te bakenen viel in historische overzichten, omdat ieder nieuw boek het hele literaire verleden wijzigde. Een schrijver was voor Borges niet alleen iemand die schrijft, maar ook iemand die ‘geschreven wordt’. Door de traditie waarin hij zich beweegt en door de idee dat er meer werkelijkheden en dus ook literaturen mogelijk zijn. Inlijving in mystieke kringen heeft Borges ondertussen altijd met milde ironie van de hand gewezen. Hij noemde zichzelf een agnost, maar vroeg God daar wel vergeving om. Het benoemen van het goddelijke kwam hem als een godslasterlijke bezigheid voor.

Jorge Luis Borges op bezoek bij Uitgeverij De Bezige Bij in 1962 V.l.n.r.: Borges, Bert Schierbeek, J. Bernlef, ?, L.Th. Lehmann, Simon Vinkenoog (op de rug gezien)
eddy posthuma de boer

Zijn houding tegenover de literaire traditie had Borges, zoals hij in een van zijn essays vermeldt, ontleend aan de ideeën zoals T.S. Eliot die ontvouwde in zijn essay ‘Tradition and the individual talent’. In de meeste vernieuwingen zag Borges niets dan variaties op oude thema's. De onderwerpen van de literatuur waren volgens

Als de wereldgeschiedenis niet bestaat uit enkele telkens terugkerende centrale metaforen, dan toch in ieder geval het werk van Borges. Zijn essays zijn onderzoekingen van die metaforen, die zijn werk uitmaken; of dat van zijn voorgangers. Want als Borges Kafka van voorlopers voorziet, werkt hij aan zijn eigen genealogie. Het zijn misschien die metaforen zèlf, veeleer dan de platoonspantheïstische traditie waaruit ze voortgekomen zijn, die bij Borges zo'n grote kracht hebben. Bij hem zijn het verbeeldingen van een filosofie die geen aanspraak laten gelden op waarheid, maar alleen op zeggingskracht. Literatuur is het gebied waar filosofieën niet zozeer gelijk krijgen (dat krijgen ze nergens) als wel hun levenvatbaarheid tonen. Nicolaas Matsier, De Revisor 6/1980

Borges beperkt, de uitwerkingen ervan onbeperkt, misschien zelfs wel oneindig. Samen met zijn vriend Adolfo Bioy Casares kon hij dan ook meesterlijk de draak steken met de twintigste-eeuwse vernieuwingsdrift, zoals in het boekje Kronieken van Bustos Domecq, dat in 1971 in het Nederlands verscheen en dat, gezien de huidige situatie op het gebied van de beeldende kunst, dringend aan herdruk toe is.

Borges noemde zichzelf, literair en politiek, een conservatief. Dat was hij in zekere zin ook. Zijn belezenheid hield ergens bij Joyce op. Politiek hield hij zich afzijdig in een tijd waarin andere schrijvers hun stem verhieven. Voor de toevallige passant Borges waren zelfs de ergste dictaturen van voorbijgaande aard. Dat is een aanvechtbaar standpunt. Maar zijn conservatisme is voor de moderne literatuur van eminent belang geweest omdat Borges liet zien hoe je als ongelovige toch aansluiting kon vinden bij het mythisch en religieus erfgoed van onze beschaving dat door de positivisten hoonlachend van de tafel leek te zijn geveegd.

Beknoptheid

Borges, wellicht genoodzaakt door zijn gestadig afnemend gezichtsvermogen, ontwikkelde een verteltechniek die het hem mogelijk maakte zeer veel in zeer weinig bladzijden te zeggen. Liever bedacht hij een boek en vatte dat dan in enkele paragrafen samen dan dat hij dat boek zelf schreef. Romans, zo vond hij in navolging tot zijn geestverwant Valéry, beston-

[p. 4]

den trouwens voor een te groot gedeelte uit vulwerk en stoplappen. Ook als essayist streefde hij de grootst mogelijke beknoptheid na. Zijn essays zijn essays in de ware zin des woords. Ieder stuk bevat, aan de hand van een nieuwe rangschikking van bekende feiten en ideeën, een oorspronkelijke gedachtengang, een verrassende visie, zoals iedere lezer van De cultus van het boek (1981) heeft kunnen constateren.

In zijn latere werk is Borges persoonlijker. Vooral in zijn gedichten laat hij ons dichterbij komen. Maar altijd is er die scheiding tussen ‘Borges en IK’, zoals een prozagedicht van hem heet. Misschien is die ook de reden geweest dat hij nooit de Nobelprijs heeft gekregen. Ondanks het feit dat hij publiciteit uit beleefdheids-overwegingen nooit uit de weg is gegaan, legde hij bij iedere gelegenheid de nadruk op de betrekkelijkheid van zijn werk. Als ieder werkelijk groot kunstenaar wist hij dat hij alleen maar heel goed kon mislukken en dat zijn gerealiseerde werk niet meer dan een afspiegeling kon zijn van het Onmogelijke Meesterwerk. Hij nam het literaire bedrijf waarschijnlijk net niet serieus genoeg om voor de Nobelprijs in aanmerking te komen. Zijn werk lijkt ook eerder de suggestie van een oeuvre dan een uitgeschreven reeks boeken. Ik ken geen schrijver waarbij er zoveel tussen de regels te lezen valt.

Wie was Borges zelf? Hij trachtte zich, gehuld in een verdwijnmantel, geweven uit bescheidenheid, voorkomendheid en ironie, aan de wereld te onttrekken. Eén keer heb ik hem ontmoet, op 15 oktober 1964, toen hij ter gelegenheid van het verschijnen van de eerste Nederlandse vertaling van zijn werk - de verhalenbundel De Aleph - te gast was bij zijn uitgever, De Bezige Bij in Amsterdam. Hij was vergezeld door een jonge vrouw die toen zijn secretaresse was en later zijn vrouw zou worden. Glimlachend zat hij in een fauteuil en keek naar de schimmen die Nederlandse schrijvers moesten voorstellen. Bert Schierbeek, L.Th. Lehmann, Simon Vinkenoog, Ed Hoornik, Harry Mulisch, Manuel van Loggem, J.W. Holsbergen. Met Vinkenoog praatte hij over Henri Michaux, maar echt geïnteresseerd raakte hij pas toen L.Th. Lehmann ook een kenner bleek van de traditionele IJslandse poëtische metaforen, de zogenaamde ‘kenningar’. Hij leek het gezelschap op slag vergeten toen hij iemand gevonden had waarmee hij op basis van gelijkwaardigheid over een geliefd onderwerp kon spreken. Ik herinner mij dat Harry Mulisch enigszins bedremmeld toekeek en toen tegen mij zei: ‘Het enige wat je eigenlijk kunt doen is hem om een handtekening vragen, net als vroeger met bekende voetballers.’ En dat deden we. Ik heb het boek nog steeds. Een handtekening die meer op runenschrift dan op een reeks letters lijkt. J.L. Borges, 1964.

Nu is daar dus een jaartal bijgekomen. De dood hoorde zo bij zijn leven dat het wellicht geen verschil maakt dat hij er zelf niet meer is. In De cultus van het boek staat een essay, ‘De muur en de boeken’, dat eindigt met een zinsnede die nu ook op zijn nagelaten werk van toepassing kan worden gebracht:

‘Muziek, staten van geluk, mythologie, gezichten gevormd door de tijd, bepaalde schemeringen en bepaalde plekken willen ons iets zeggen, of hebben iets gezegd dat ons niet had mogen ontgaan, of staan op het punt ons iets te zeggen; die op handen zijnde onthulling, die zich niet voltrekt is, misschien, de esthetische werkelijkheid.’ Misschien. Dat was het lijfwoord van Borges. Zijn universele twijfel zal zijn werk nog lange tijd in leven houden.

■

Al sedert jaren ben ik mij ervan bewust dat mijn privé indeling van het koninkrijk der dieren in verschillende opzichten verschilt van de gangbare. Niets zegt iets fundamentelers over een cultuur dan de criteria waarnaar geclassificeerd wordt; uit een andere cultuur afkomstige indelingen hebben dan ook meer dan iets anders de eigenschap om een gevoel op te roepen: ‘dat zou ik nooit bedacht kunnen hebben’. Het mooiste (zoniet het authentiekste) voorbeeld daarvan blijft de door J.L. Borges geciteerde indeling van de dierenwereld, naar zijn zeggen afkomstig uit een Chinese encyclopedie, die onderscheidt in: dieren toebehorend aan de Keizer; gebalsemde dieren; tamme dieren; speenvarkens; zeemeerminnen; mythische dieren; loslopende honden; dieren die als gekken te keer gaan; dieren die niet geteld kunnen worden; dieren getekend met een fijn penseel van kameelhaar; dieren die zojuist de kruik gebroken hebben; dieren die uit de verte gezien op vliegen lijken. (...)
Mijn eigen indeling van het dierenrijk, al sedert mijn vroegste kinderjaren van toepassing, maakt op mij de indruk van volkomen zinnig en functioneel. Het is een indeling die berust op het criterium van aaibaarheid.
Rudy Kousbroek, De Aaibaarheidsfactor p. 10.