Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 6]

Tot in het derde en vierde geslacht
De verwerking van historisch materiaal

1940-1945: Onverwerkt verleden? Onder redactie van D. Barnouw, M. de Keizer en G. van der Stroom Uitgever: Hes, 197 p., f29,50
Bron en publikatie Onder redactie van K. Kooijmans e.a. Uitgever: Bureau der RVG, 312 p., f45,-

Bert Zeeman

Vorig jaar organiseerde het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (RIOD) ter gelegenheid van zijn veertigjarig bestaan een prestigieus symposium met als thema ‘Onverwerkt verleden?’. Gedurende twee dagen werden de vele facetten van de (niet-)verwerking van ons oorlogsverleden belicht vanuit de wetenschap en de praktijk. Vanwege de grote publieke belangstelling moest de oorspronkelijk afgehuurde ruimte van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen ingeruild worden voor de monumentale Nieuwe Kerk te Amsterdam. Twee weken later organiseerde het eveneens jubilerende Bureau der Rijkscommissie voor Vaderlandse Geschiedenis (RVG) in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage ook een symposium. Ter gelegenheid van het vijfenzeventigjarig bestaan van het Bureau vond onder de titel ‘Bron en publikatie’ een door vakgenoten goed bezochte bijeenkomst plaats over de toekomst van de RVG en haar Bureau.

Ondanks de totaal verschillende aard van de werkzaamheden van RIOD en RVG, hadden de door hen georganiseerde symposia wel degelijk een belangrijk punt van overeenkomst. Centraal stond namelijk bij beide de verwerking van het verleden. Bij het symposium van het RIOD ging het met name om de (materiële en geestelijke) verwerking van de ervaringen uit en de gevolgen van de Tweede Wereldoorlog door de Nederlandse samenleving. Bij het RVG-symposium concentreerde men zich op de (ambachtelijke) verwerking van historische bronnen tot voor een ieder toegankelijke publikaties en de gevolgen die hiervoor uit de toenemende hoeveelheid materiaal en de technologische vooruitgang zullen voortvloeien.

Van beide symposia is enige tijd geleden de bijbehorende bundel verschenen en dat feit op zich is een compliment waard. Waar de tijdsduur tussen symposium en publikatie van de voordrachten vaak de twee jaar overschrijdt, is deze snelle publikatie een ware verademing en een teken dat het best kán. Beide bundels blinken daarnaast uit door een vrijwel foutloze presentatie, een fraaie uitvoering en zeer geslaagde boekomslagen van respectievelijk Dick Elffers en Hannie Pijnappels. Zowel de drukkerijen als de organisatoren van de symposia kunnen met hun produkt tevreden zijn.

De inleider van het RIOD-symposium, de Nijmeegse hoogleraar Manning, zette al onmiddellijk enige kanttekeningen bij het verwerken. In hoeverre, zo stelde hij, is een samenleving, ‘de Nederlandse samenleving’, in staat tot verwerking van ervaringen? Is deze verwerking meetbaar, en zo ja, wat zijn dan de meetinstrumenten? Moeten we niet eerder spreken van de verwerking van het verleden door bepaalde groepen in de samenleving? Terecht merkte Manning derhalve op dat het thema van het symposium ‘eerder dóórwerking dan verwerking’ impliceerde. In praktisch alle gebundelde symposiumbijdragen zijn deze twee elementen, doorwerking en verwerking, in meerdere of mindere mate terug te vinden.

Het element van verwerking komt met name tot uiting in de bijdragen over de psychische verwerking van oorlogservaringen door bepaalde bevolkingsgroepen en de verwerking van de Tweede Wereldoorlog in de Nederlandse literatuur. Ten aanzien van de psychische verwerking wijzen de zenuwarts De Wind en zijn collega Musaph enerzijds nogmaals op de geweldig diepe en langdurige psychische wonden die de bezettingstijd bij bepaalde bevolkingsgroepen heeft nagelaten. Freud en bijbel geven het samen kernachtig weer: ‘In het onbewuste gaat niets verloren’ en ‘tot in het derde en vierde geslacht’. Anderzijds benadrukken zij de geweldige veerkracht waarover deze mensen bleken en blijken te beschikken. Musaph verklaart bijvoorbeeld het grote aantal joden in vooraanstaande posities in allerlei emancipatiebewegingen uit hun oorlogsverleden. Juist zij weten wat het is gediscrimineerd te worden.

De literatuurhistoricus Anbeek schetst in zijn bijdrage de onverflauwde verwerking van de oorlog in onze literatuur. Onverflauwd, maar met een verschuivende focus. Van heroïsche afbeelding van het verzet in de eerste naoorlogse jaren via ironische tegenbeelden (Pastorale 1943!) en het trekken van conclusies uit ‘de oorlog’ naar het stellen van de schuldvraag met als onbetwist hoogtepunt De aanslag van Harry Mulisch. Zijn co-referent W.F. Hermans voegt daar nog een interessante observatie aan toe: dat er in Nederland over de oorlog hoofdzakelijk slachtofferen geen soldatenromans verschenen zijn, verklaart hij uit de geografische situatie van Nederland in verhouding tot de draagwijdte van vijandelijke wapens. Nederland was als het ware voorbestemd tot slachtofferliteratuur; de Verenigde Staten daarentegen tot soldatenromans.

Wie te veel omarmt, houdt niets vast
grandville

Oorlogsmisdadigers

De vraag of we in deze twee gevallen met onverwerkt verleden te maken hebben kan gevoeglijk positief beantwoord worden. Verwerkt verleden heeft toch iets eindigs in zich: men heeft zich verzoend met de ervaringen uit het verleden en daarmee een hoofdstuk afgesloten. Het is duidelijk dat dat stadium op psychisch en literair gebied nog niet bereikt is. En dat dit op strafrechtelijk terrein ook nog niet zo is, wordt duidelijk uit de voordracht van de landelijk officier van justitie, belast met de opsporing van oorlogsmisdadigers en andere politieke delinquenten uit de Tweede Wereldoorlog, Brilman. Het instituut van landelijk officier werd pas in 1977 ingesteld nadat gebleken was dat de Nederlandse overheid in de daarvoor liggende decennia wat al te lankmoedig was opgetreden en particulieren het recht in eigen hand dreigden te nemen. Het resultaat van het werk van de landelijk officier is echter teleurstellend te noemen. Misdaden zijn verjaard, verdachten zijn overleden of onvindbaar en getuigenverklaringen na veertig jaar moeilijk hanteerbaar als juridisch bewijs.

Het element van doorwerking staat juist op de voorgrond bij de behandeling van de thema's binnen- en buitenlandse politiek en dekolonisatie. De Leidse politicoloog Daalder benadrukt in zijn bijdrage de versterkende gevolgen die de oorlog voor de parlementaire democratie heeft gehad en de (eveneens Leidse) historici Kersten en Fasseur blijven uitvoerig stilstaan bij de onmiskenbare invloed die de Tweede Wereldoorlog op het loslaten van zowel de neutraliteitspolitiek als Nederlands-Indië heeft gehad. In een goed doorwrocht betoog laat Kersten zien hoe in de eerste naoorlogse jaren de fundamenten werden gelegd voor de latere bestempeling ‘Nederland: trouwste bondgenoot van de Verenigde Staten’. Helaas sluiten de actuelere delen over de Nederlands-Duitse en Nederlands-Israëlische betrekkingen (waarin weer duidelijk sprake is van onverwerkt verleden) slecht aan op dit centrale element van zijn betoog.

Zijn collega-inleider voor de dekolonisatie Fasseur komt daar beter uit. Deze slaagt er namelijk in de nawerking van de oorlog in Indië in de vorm van Wim Kans gesublimeerde woede over keizer Hirohito's bezoek aan Nederland in 1971 harmonisch (in de Nieuwe Kerk zelfs per bandopname) te integreren in zijn voordracht. Eén van de kernpunten uit die voordracht is Fasseurs stelling dat onze nieuwe verworven bondgenoot, de Verenigde Staten, ons nog voor menige misstap in Indië heeft behoed. Dat coreferent Jan Bank vervolgens in staat is de Nederlandse dekolonisatie in een gunstig daglicht af te schilderen tegenover de Britse, is een staaltje van zijn oratorisch talent alsmede een bewijs van de goede keuze van de organisatoren bij het samenstellen van de sprekerslijst.

Juist in de laatstgenoemde bijdragen wordt het belang duidelijk van historisch bronnenmateriaal voor het inzicht in het nog recente verleden. Het uitgeven van dergelijk materiaal in de vorm van voor iedereen toegankelijke bronnenpublikaties is de hoofdtaak van het Bureau der RVG. Een van zijn paradepaardjes is ongetwijfeld de nog lopende serie Officiële Bescheiden betreffende de Nederlands-Indonesische betrekkingen 1945-1950 die, om de woorden van de directeur van het Bureau Kooijmans aan te halen, ‘een nuttig en vaak onontbeerlijk werktuig voor onderzoek en geschiedschrijving’ over de dekolonisatie is. Het is alleen de vraag of

Vervolg op pagina 14