Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 16]

Hoe de smetstof in circulatie blijft
Epidemieën in de geschiedenis

De pest in de geschiedenis door William H. McNeill Vertaling: Tinke Davids Uitgever: De Arbeiderspers Synopsisreeks, 352 p., f49,50

F. Dekking

Als de nazi's in de jaren dertig het Duits-joodse intellect niet hadden uitgeroeid, dan zouden ze een afdoend middel gehad hebben om hun soldaten te ontluizen - de Amerikanen hadden hiervoor DDT - en dan zou de sterfte aan vlektyfus onder de soldaten aan het Oostfront aanmerkelijk lager geweest zijn. Overigens zouden zij dan waarschijnlijk ook een atoombom gehad hebben.

Een groot stuk van Noord-Amerika, Lousiana, is lange tijd bezit van Frankrijk geweest. Napoleon heeft het plan gehad om van daaruit het gehele werelddeel te veroveren, en hij stuurde met dat doel een leger van meer dan dertigduizend uitgezochte soldaten naar Haïti, om eerst de negeropstand daar te bestrijden, en daarna over te steken naar het vasteland - Haïti was toentertijd ook een Franse kolonie. De negers werden snel verslagen, en trokken zich met hun leider, Toussaint l'Ouverture, terug in de bergen.

Het Franse leger werd toen, wachtende op transport naar Amerika, geteisterd door gele koorts, met een zo grote sterfte, dat de kleine gedemoraliseerde rest gemakkelijk door Toussaint verslagen werd: slechts drieduizend man kwamen levend in Frankrijk terug. Haïti werd op deze manier de eerste zelfstandige republiek in het Caribische gebied in 1806 en Napoleon verkocht Louisiana aan de Amerikanen.

Deze opvallende wending in de loop van de geschiedenis werd grotendeels bepaald door het merkwaardige karakter van de gele koorts. Oorspronkelijk (zestiende, zeventiende, achttiende eeuw) kwam deze ziekte uitsluitend voor in West-Afrika, overgebracht door een mug, Aedes aegypti, met een levensduur van enkele weken. De virusziekte heeft een incubatietijd van omstreeks tien dagen, een hoge sterfte, wie geneest is verder levenslang immuun, en gezonde dragers komen niet voor. Omdat de reizen van de slavenschepen altijd wel langer dan enkele weken duurden, zou het transport van deze ziekte door besmette negers of door besmette muggen globaal gezien niet mogelijk zijn geweest, als de Aedes aegypti niet de uitzonderlijke eigenschap had gehad om een soort huis-, tuin- of keukenmug te zijn, in die zin dat zij voor haar voortplanting, het leggen van haar eieren en haar verdere ontwikkeling, slechts behoefte heeft aan zeer kleine plasjes water, die op een schip altijd wel aanwezig waren, terwijl ook de voorraad drinkwater wel voor muggen toegankelijk zal zijn geweest. Als een enkele besmette Afrikaan tijdens de overtocht ziek werd, was er altijd wel weer een nieuwe generatie muggen om de infectie door het zuigen van besmet bloed op anderen over te dragen, en zo werd tijdens de reis de besmettingscyclus onderhouden, waardoor een mengsel van besmette muggen en besmette slaven op hun bestemming aankwam. West-Afrika, Noord- en Zuid-Amerika en het Caribische gebied zijn op deze wijze de enige gele-koortsgebieden op de wereld. De mug verdraagt lage temperaturen slecht, en heeft dus nooit de reis om Kaap de Goede Hoop kunnen overleven, zodat Azië tot nu toe voor deze ziekte gespaard is gebleven. Ook het grootste deel van Europa en het noorden van de Verenigde Staten hebben een ongeschikt klimaat voor Aedes.

Konijnenplaag

Zulke verhoudingen tussen gastheer, ziekteverwekker en overdrager worden door William McNeill in zijn boek De Pest in de geschiedenis ‘microparasitisme’ genoemd. McNeill heeft zich als historicus een diepgaand en gedetailleerd medisch inzicht verworven. Onder macroparasitisme verstaat hij de verhouding van mensen onderling: boeren, grootgrondbezitters, kasteelheren, vorsten en legers, en beide relaties bepalen het karakter van zijn boek. Onder medici en epidemiologen is de kennis van microparasitisme pas honderd jaar geleden op gang gekomen door Pasteurs ontdekking van de rol van bacteriën en de explosieve ontwikkeling van de microbiologie die daarvan het gevolg was.

Een buitengewoon leerzame recente gebeurtenis wordt in het boek uitvoerig beschreven: de biologische bestrijding van de konijnenplaag in Australië. Aanvankelijk waren daar geen konijnen, totdat Schotse immigranten in 1839 deze dieren meebrachten als eenvoudige voedingsbron. Al spoedig ontsnapten sommige van deze gasten uit hun kooien en verspreidden zich over een land waar natuurlijke vijanden volstrekt afwezig waren. Door de bekende voortplantingssnelheid van konijnen werd het land zo kaal gevreten dat allerlei agrarische activiteiten, maar vooral de schapenteelt, door deze plaag ernstige schade opliepen. Een veertigtal jaren daarvoor was ontdekt dat in Brazilië onder de konijnen een ziekte voorkwam, myxomatose, waar zij, hoewel op ruime schaal besmet, betrekkelijk weinig schade van ondervonden. Het bewuste virus was echter moordend voor Europese konijnen en geleidelijk ontwikkelde zich de gedachte om, als een soort biologische oorlogvoering, de Australische plaag met dit virus te lijf te gaan. De eerste proef was een mislukking, omdat men had aangenomen dat de besmetting zich door onderling contact zou verbreiden, en men daarom een koel seizoen had uitgekozen waarbij de dieren veel in de holen verblijven. Een andere onderzoeker herhaalde de proef toevalligerwijs in de warme maanden. Al spoedig bleek dat in dit muggenseizoen de besmetting door insekten werd overgebracht, en deze proef werd zo'n succes dat binnen het jaar meer dan 95% van de konijnenbevolking was gestorven. Toen kon men een interessante ontwikkeling waarnemen in de verhouding tussen gastheren en virus. Men had aangenomen dat de konijnen die bleven leven een grotere weerstand zouden hebben en die genetisch op hun nakomelingen zouden overdragen, zodat in de volgende jaren de sterfte geleidelijk af zou nemen. Dit bleek enigszins het geval, maar er was een veel belangrijker factor in de genetische variatie van het besmettelijke virus. Er doen zich virulentere en minder virulente varianten voor, en in de epidemiologische verhoudingen met een vrij uitgebreide bevolking hebben de minder virulente varianten de grootste overlevingskans, omdat de daarmee besmette zieke dieren langer blijven leven en dus langer besmettelijk zijn waardoor van hen uit op den duur meer dieren besmet raken, zodat uiteindelijk alleen de minder virulente variant op ruime schaal blijft circuleren. Het is denkbaar dat een dergelijk model in de loop der eeuwen zich ook bij microparasitaire verhoudingen van de mens heeft voorgedaan.

De maskers van de Venetiaanse patriciërs op dit schilderij van Pietro Longhi (1702-1785) beantwoordden aan een mode in het midden van de achttiende eeuw, maar dienden ook om door de pest verminkte gezichten te verbergen.

Toen Cortes in de zestiende eeuw met een legertje van enkele honderden soldaten Mexico veroverde, een staat met miljoenen inwoners en vele honderdduizenden krijgers, dankte hij zijn succes niet in de eerste plaats aan zijn bijzondere militaire en diplomatieke gaven, maar vooral aan een pokkenepidemie die na, en door de komst der Spanjaarden uitbrak en naar schatting drie vijfde van de bevolking het leven kostte. Men vindt een boeiend verslag van deze gebeurtenissen in het boek van Johan Brouwer Hernan Cortes en Montezuma uit 1933. Overigens is een jaar voordat het boek van McNeill verscheen, na een tienjarige intensieve en geraffineerde campagne van de Wereld Gezondheids Organisatie, het laatste geval van pokken op deze wereld genezen, en een voortdurende controle sindsdien heeft bevestigd dat deze uitroeiing compleet is. Van alle beschreven wereldplagen zijn echter de pokken de enige die zich zo gemakkelijk uit hebben laten roeien, omdat deze ziekte alleen bij de mens voorkomt, betrekkelijk gemakkelijk te herkennen is, en er geen gezonde dragers zijn, die de smetstof in circulatie zouden kunnen houden. Bij buiktyfus komt gezond drager-

[p. 17]

schap wel voor. McNeill noemt het geval van de beroemde ‘Typhus-Mary’. Deze vrouw was op jonge leeftijd van de ziekte hersteld, maar bleef levenslang de bacillen uitscheiden. Zij was een voortreffelijke kokkin, maar wist niets van hygiëne. Na wc-bezoek waste zij nooit haar handen, waardoor de lekkere spijzen die zij maakte herhaaldelijk met Salmonella typhi besmet waren. Als het gezin waar ze werkte daardoor gedecimeerd was, vond ze door haar gerenommeerde kookcapaciteiten ogenblikkelijk een nieuwe aanstelling, waar de geschiedenis zich herhaalde, zodat een vrij groot aantal gezinnen aan haar ten offer zijn gevallen.

Wasrituelen bij de Ganges

Als een Amsterdamse Jordaner zijn afkeer van bepaalde mensen duidelijk wilde maken, dan wenste hij hen de pest, de pokken en de cholera. Deze ziekten komen uitvoerig ter sprake in hun betekenis voor het verloop van de wereldgeschiedenis, die zonder ingrijpende epidemieën beslist anders geweest zou zijn.

De pestbacil heeft zijn reservoir bij ratten en andere kleine knaagdieren, en wordt overgebracht door de rattevlo die geïnfecteerd bloed opzuigt en daarmee weer een andere gastheer infecteert. Als het gros der ratten aan deze ziekte bezweken is, verzekeren deze vlooien hun voortbestaan door bloed te gaan zuigen bij een gastheer van de tweede keus: de mens, die op deze wijze dan ook besmet wordt. De ziekte komt nog altijd voor bij wilde knaagdieren over de gehele wereld (zo zijn er in Californië elk jaar een paar gevallen van pest bij de mens) maar de grote epidemieën die van de veertiende tot de achttiende eeuw Europa geteisterd hebben, komen vrijwel nergens meer voor.

Op de maatschappelijke structuur, de positie van arbeiders en boeren, heeft de pest misschien een grote invloed gehad volgens de auteur, maar de ziekte heeft ook de verhouding der staten onderling duidelijk beïnvloed: zo zou het einde van het Spaanse wereldrijk door een paar grote epidemieën duidelijk zijn versneld.

Bedevaarten

Ook de cholera, die door het toenemend verkeer in de negentiende eeuw een wereldbetekenis gekregen heeft, krijgt de nodige aandacht. De wereldbron van de cholera is India, en meer precies de heilige Ganges en het hindoeïsme. Omdat ik zelf daar wel een vermoeden van had, ben ik eens gaan kijken in Benares (nu Varanassi geheten) een stadje dat in de opvattingen der Hindoes dezelfde of een nog grotere rol speelt dan Rome bij de katholieken. Het lichaam van een Hindoe die gestorven is moet door de oudste zoon in de heilige rivier de Ganges gewassen worden, aan de oever verbrand, en de as in het water gestrooid. Maar ook voor de levenden heeft dit heilige water een enorme betekenis, zodat er voortdurend bedevaarten van honderdduizenden mensen plaatsvinden om de zegeningen van het heilige water te ondergaan. Voor de westerse toeschouwer met cholerabelangstelling speelt zich een niet te geloven tafereel af. Duizenden Hindoes verdringen zich op de oever om hun religieuze plichten te vervullen. Een deel is bezig de lijken te wassen, een ander deel vervult zijn ochtendritueel. De Hindoe kan de dag niet beginnen als hij niet gebeden heeft, en mag niet bidden als hij niet van tevoren zijn lichaam van binnen en van buiten gereinigd heeft. Uitvoerig wordt dus het heilige water met faeces en urine doordrenkt, en nog geen halve meter daarnaast is een ander al bezig zich met datzelfde water uitvoerig te wassen, zijn tanden te poetsen met zijn vingers en zijn mond te spoelen. Een deel van de pelgrims gaat dus aan de cholera te gronde, de besmette overlevenden dragen de infectie terug naar huis. Dat water voor deze ziekte van essentiële betekenis is, werd in 1854 door John Snow onweerlegbaar aangetoond in Londen door een nauwkeurige statistiek van de cholerapatiënten. In een bepaalde straat werden alleen de mensen ziek die water uit pomp A dronken en niet de mensen die water uit pomp B betrokken. Ook mensen die vroeger in deze straat gewoond hadden en na verhuizing toch nog hun water uit pomp A haalden, omdat dat zo veel beter was dan het water in hun nieuwe wijk, kregen cholera. Dit heldere inzicht werd niet algemeen aanvaard natuurlijk, maar toen in Nederland enkele tientallen jaren later praktisch overal betrouwbaar drinkwater te krijgen was kwam er geen cholera meer voor. De cholerabacil werd overigens toen pas ontdekt.

Het is jammer dat de titel van het boek suggereert dat het alleen maar over de pest gaat, terwijl de oorspronkelijke titel ‘Plagues’ vermeldt, plagen dus, die zonder uitzondering op de geschiedenis der volkeren een af en toe dramatische invloed hebben gehad. De schrijver wijst erop dat deze invloed tot aan zijn boek een door zijn vakgenoten verwaarloosde factor was. In zijn inleiding noemt hij één voorganger: Hans Zinsser, een uit Wenen afkomstige hoogleraar in de bacteriologie in Boston, die in 1935 het zeer grondig doordachte en geestige boek Rats, lice and history publiceerde. Hier wordt in vier hoofdstukken de wereldgeschiedenis van de vlektyfus en zijn maatschappelijke betekenis besproken, voorafgegaan door twaalf inleidende hoofdstukken bedoeld om de lezer en, naar ik vermoed, vooral de cultureel wat ondervoede Amerikaanse lezer, de noodzakelijke voorlichting over de problematiek te verschaffen.

Het boek van McNeill is vooral boeiende lectuur voor wie er zich af en toe over verbaast dat wij bestaan in een samenleving zonder deze moordende ziekteaspecten (behalve dan aids natuurlijk).

Tot slot nog een kleine opmerking over deze merkwaardige samenleving. De sterfte aan infectieziekten, en trouwens ook aan andere ziekten, is altijd en overal groter geweest onder mannen dan onder vrouwen. Nu worden er altijd meer jongens dan meisjes geboren, plusminus honderdvijf tegen honderd. Omdat de mannensterfte, ook bij kinderen, zo overweegt, werd een eeuw geleden de honderd: honderdverhouding al bereikt op ongeveer tienjarige leeftijd en nog weer tien jaar later was er een behoorlijk vrouwenoverschot.

Nu de kindersterfte zo drastisch verminderd is, wordt het honderd: honderdpunt langzamerhand bereikt op vijfentwintig jarige leeftijd of nog later. Dit heeft belangrijke maatschappelijke consequenties: door de vergrote huwelijkskansen verliezen de vanouds zogenaamd specifiek vrouwelijke beroepen als non, dienstbode, verpleegster, secretaresse geleidelijk hun terrein. Het zou aardig zijn als iemand daar eens een studie aan zou wijden. Tot die tijd is dit boek het enige dat een diepgaand en boeiend beeld geeft van de invloed van ziekte en sterfte op de samenleving.

■