Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 15]

Er is maar één werkelijk woord: chaos
De paranoialijders bij W.F. Hermans

De vervalste wereld van Willem Frederik Hermans door G.F.H. Raat Uitgever: Huis aan de drie grachten, 188 p., f37,50

Ton Anbeek

Waanzin is een geliefd onderwerp in de literatuur. Zelden gaat het in literaire teksten om de bekoring die zogenaamde ‘gekkenmoppen’ hebben voor kinderen: lachen om de onlogische gedachten en handelingen van anderen. Eerder is het omgekeerde het geval: het relaas van een krankzinnige blijkt zo gek nog niet. De lezer wordt dan bij het volgen van het verhaal voortdurend gedwongen tot een eigen standpuntbepaling: zijn de opmerkingen van de ‘gek’ inderdaad zo onzinnig? Of ziet zo'n randfiguur van de gevestigde orde de dingen juist scherper dan veel zogenaamd normale mensen? Kortom, voor je het weet, deel je de zienswijze van iemand die door de buitenwereld als abnormaal wordt gezien. Dit bedrieglijke spel met de normen van de lezers heeft veel moderne auteurs aangetrokken. De Russische literatuur kent illustere voorbeelden als Gogols Dagboek van een gek en Dostojevski's Memoires uit het souterrain. Maar ook in de Nederlandse literatuur ontbreken zulke bedrielijke teksten niet.

De fin-de-siècle-auteur Marcellus Emants laat in zijn Een nagelaten bekentenis (1894) een verteller optreden die zichzelf onomwonden als ‘een dégeneré’ aanduidt. In het begin van het boek maakt hij nog een jaloers onderscheid tussen de normale mensen en ontaarde produkten als hijzelf. Maar geleidelijk vervaagt de grens; het enige wat de zogenaamd normalen van de ontaarden onderscheidt, is hun huichelachtigheid. Deze roman zou je als een verre voorloper kunnen beschouwen van de novellenbundel waarin een naoorlogs auteur het thema waan en werkelijkheid op ongekend indringende wijze heeft verbeeld: Hermans' Paranoia (1953).

W.F. Hermans
jutka rona

Hermans laat aan die bundel een ‘Preambule’ voorafgaan, waarin hij zijn denkbeelden over het schrijverschap, de relatie taal-werkelijkheid en het onderscheid waan-werkelijkheid uiteenzet. Die inleiding is geen gemakkelijke lectuur, omdat de ideeën nogal los met elkaar verbonden worden gepresenteerd, in de vorm van stellingen. Verder stellen ook sommige verhalen uit de novellenbundel eisen aan de lezer, want Hermans laat daarin de wereld door de ogen van onberekenbare personages zien. Bovendien blijft er voor de geïntrigeerde lezers de vraag wat precies de relatie is tussen de ideeën uit het ‘voorwoord’ (de Preambule) en de verhalen zelf. En tenslotte: heeft Hermans die verhalen met opzet in een bepaalde volgorde geplaatst, waardoor een van de oudere novellen (‘Lotti Fuehrscheim’) de bundel besluit? Vragen die door de gemiddelde lezer niet opgelost kunnen worden (omdat het hem of haar aan tijd of scherpzinnigheid ontbreekt) zijn voer voor de professionele literatuurbeschouwer. Want als die één mogelijkheid kent om zijn bestaansrecht te bewijzen, dan is het door het openleggen van intrigerende, op het eerste gezicht weerbarstige literaire teksten. Gelukkig heeft zich daarom zo'n beroepslezer, Gerard Raat, over Hermans' vroege novellenbundel gebogen om er zijn proefschrift aan te wijden. Met evenveel liefde als geduld probeert hij vast te stellen op welke manier Hermans de lezers telkens weer beentje weet te lichten.

In de Preambule bij de novellenbundel komt de gecursiveerde zin voor: ‘Er is maar één werkelijk woord: chaos’ (ooit door Mulisch geamendeerd tot: ‘Er is maar één werkelijk woord: verandering’). Die chaos wordt, volgens de Preambule, veroorzaakt door verschillende factoren. In de eerste plaats is elk mensenleven ‘een verzameling, een enorme opeenhoping bewegingen en denkbeelden. Het meeste gaat voor altijd verloren en het kan niet anders of het geheugen begaat in de keuze van wat het vasthoudt of verliest, een wanhopige willekeur’. Daarom is het onmogelijk iets met zekerheid over ‘de’ mens of een enkel mens te beweren, en ook elk beeld dat de mens van zichzelf ontwerpt is willekeurig. Deze onzekerheden worden nog versterkt door de misleidende rol van de taal: woorden suggereren door te verwijzen naar objecten in de werkelijkheid dat die objecten aan elkaar gelijk zijn. Zo verwijst het woord ‘paard’ zowel naar een paard in de stal als een paard voor een wagen, een renpaard enzovoort. Daarmee wordt de steeds wisselende werkelijkheid - aldus de Preambule - vertekend door eenvormigheid te suggereren.

Gegeven deze principiële chaos is het ook onzinnig om van ‘karakters’ te spreken. Omdat men mensen nooit kan kennen, kan men altijd alles van ze verwachten. Een paranoicus is iemand die dat inzicht tot zijn levenshouding heeft gemaakt; hij kan niet inzien ‘waarom het ene gebeuren zou en het andere niet, waarom het ene feit bestaat en het andere een hallucinatie is’. En dan komt Hermans tot de typerende zin: ‘Het enige wat deze zieken van de anderen scheidt, is hun onmacht zich op verzoek bij een der traditionele waansystemen neer te leggen.’ Deze visie heeft Hermans uitgewerkt in de vijf novellen van de bundel.

Vormen van waan

Alle hoofdfiguren van deze novellen leven in een waanwereld. In sommige gevallen lijken ze tamelijk ‘normaal’, zoals de soldaat die in Het behouden huis voor korte tijd de illusie van een ordelijk bestaan koestert. In andere verhalen zien we de wereld met de vertekenende optiek van de paranoialijder, al blijft het voor de lezer mogelijk langs dat blikveld heen te kijken. Zo ziet bijvoorbeeld de hoofdfiguur van de novelle Paranoia op een zeker moment vreemd genoeg een ‘behaarde aapachtige man’ in de dakgoot liggen. Als zijn vriendin dan even later op het dak een sint-bernhardshond opmerkt, kan de lezer zijn conclusie trekken. Zelfs in het verhaal met de mooie titel ‘Manuscript in een kliniek gevonden’ is met enige moeite wel iets van een ‘werkelijkheid’ achter de waanvoorstelling te ontdekken.

Lastiger wordt het als het hoofdpersonage feiten opzettelijk verzwijgt of vertekent, zoals in het ondoorzichtige verhaal ‘Glas’. Het meest gecompliceerd blijft ongetwijfeld het laatste verhaal, ‘Lotti Fuehrscheim’. Hoe vaker men die tekst leest, hoe onbegrijpelijker hij wordt door zijn inconsequenties en ongerijmdheden. De conclusie kan niet anders zijn dan dat Hermans in dit verhaal zijn visie op het leven als volstrekt chaotische verzameling in praktijk brengt door ook het leven van de hoofdpersoon chaotisch weer te geven. In die zin is het dus het meest ‘realistische’ verhaal! In deze tekst is Hermans afgeweken van het paradoxale uitgangspunt dat zijn schrijven beheerst; want, zoals Raat het terecht formuleert, meestal is het verhaal bij Hermans een doelgerichte constructie ‘in functie van het idee dat de werkelijkheid chaotisch is’.

Gerard Raat laat in zijn proefschrift zien hoe sterk in alle verhalen van Paranoia waan en werkelijkheid verstrengeld zijn. Ook de collectieve waansystemen spelen een rol: zo blijken nationaalsocialisme en katholicisme in ‘Glas’ volstrekt verwisselbaar. Met bewonderenswaardige helderheid ontrafelt Raat het ‘systeem’ achter de novellen van de bundel Paranoia. Wie weet hoe lastig het is een bladzijdenlange minutieuze analyse van één tekst leesbaar te houden, kan alleen maar respect hebben voor dit proefschrift.

Een enkele keer blijft de onderzoeker wat te angstvallig dicht bij de tekst. Zo maakt hij een nogal preuts gebruik van Freudiaanse kennis. De hoofdfiguur van ‘Manuscript in een kliniek gevonden’ wordt op een zeker moment gebiologeerd door het volgende beeld: ‘Daar stond een troon van wit porcelein en aan de voet ervan kronkelden papieren stroken in een gele plas, onnoembaar besmeurd.’ Ligt het niet voor de hand om deze fascinatie in verband te brengen met het anaalsadistische karakter van deze hoofdfiguur, die zich ‘slachtoffer en slachter’ tegelijk noemt? (Kaleis heeft over dit aspect van Hermans' werk ooit een aardig opstel geschreven.) Verder verbaast het mij in een proefschrift uit Nijmegen te lezen: ‘Een goddelijke gestalte komt gemeenlijk niet voort uit zoiets bij uitstek aards als een vrouwelijk geslachtsdeel.’ Ave Maria, moeder van God!

Raat geeft zelf al aan dat zijn proefschrift moest voldoen aan ‘de conventies van deze tekstsoort’. En dus was een hoofdstuk over het gebruikte termenapparaat onvermijdelijk. Het zou jammer zijn als dit ‘technische’ hoofdstuk voor sommige Hermans-liefhebbers een te hoge drempel vormde. Want het is fascinerend te zien hoe Hermans al heel vroeg zijn filosofie uitbeeldt in de hallucinerende novellen van deze bundel. Een betere gids in dit labyrint van vervalsing en vertekening dan dit proefschrift is nauwelijks denkbaar.

■