Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 9]

Medicijn in een met honing omrande beker
De onverstoorbare poëzie van Lucretius

Over de natuur door Lucretius Vertaling: Aeg. W. Timmerman; bezorgd en ingeleid door P.H. Schrijvers Uitgever: Ambo/Athenaeum, Polak & Van Gennep, 257 p., f39,50 (ingenaaid), f57,50 (gebonden)

Wim Hottentot

Botticelli's Allegorie van de lente, meestal kortweg ‘Primavera’ genoemd, moet een van de bekendste schilderijen ter wereld zijn. Centraal staat Venus, boven haar fladdert Cupido, voor haar zien we een Mercurius (die op een jonge Mick Jagger lijkt) en de drie gratiën, en achter Venus twee verschillende verschijningsvormen van Flora met Zephyrus, de zoele westenwind.

Het is veel minder bekend dat Botticelli, bij zijn conceptie van het schilderij, waarschijnlijk via zijn vriend Angelo Poliziano beïnvloed is door twee passages in het filosofische leerdicht De Rerum Natura van de vroeg-Latijnse dichter Lucretius (95-54 v. Chr.).

In het Vijfde boek behandelt de dichter het probleem van de schijngestalten van de maan. Hij oppert de mogelijkheid dat er niet één maan is, maar dat successievelijk steeds nieuwe manen ontstaan, zoals in de natuur de lente steeds weer begint op een vastgesteld tijdstip: ‘Eerst komt de lente, dan Venus, door Venus' gevleugelde Bode voorgegaan, dan komt ook Flora, de moeder van Zefyr, zijn voetspoor volgend, die alom de wegen besprenkelt met schittrende kleuren, heerlijke geuren...’ Deze passage lijkt de inspiratiebron te zijn geweest voor het ‘plaatje’ van de Primavera. Op een meer filosofisch niveau gaat Botticelli waarschijnlijk eerder terug op het ‘Voorwoord’ van het Eerste boek van De Rerum Natura. Daar wordt Venus minder getekend als mythologisch godin, dan als een universeel levenwekkend beginsel, symbool van het creatief vermogen in leven en kunst: ‘Want alle geslachten, alles wat ademt, verwekt Gij en eenmaal geboren doet Gij het 't zonnelicht zien... voor Uw voet spreidt Kunstenaar-aarde uit zoete, welriekende bloemen, de wateren der zee lachen U toe!’ Als de lente weer komt: ‘Dan dartlen de kudden blij door de weiden, door bruisende stromen zwemt het wilde gedierte. Zozeer wordt ieder bekoord door Uw schone lieftalligheid dat hij U gretig volgt, waarheen Gij hem wilt voeren... En nademaal alleen Gij de natuurlijke oorsprong der dingen stuurt en beheerst en niets zonder U aan de godlijke kusten aanlandt van 't licht en niets zonder U beminlijk en blij wordt, bid ik dat Gij mijn bondgenoot zijt bij het schrijven der verzen, die ik te dichten begin over het wezen van al het bestaande...’

Deze Hymne aan Venus waarmee het werk aanvangt is altijd een van de meest gelezen en bewonderde delen van het gedicht geweest. De laatste bundel van Ida Gerhardt heet De zomen van het licht (1983), haar weergave van de woordverbinding luminis orae, de bovengenoemde ‘kusten van 't licht’. Mevr. Gerhardt promoveerde in 1942 op de vertaling van Boek 1 en Boek 5 van De Natuur en haar Vormen, zoals zij het werk noemde. Zij verwijst in haar eigen verzen wel vaker naar Lucretius of naar zijn filosofisch voorbeeld, Epicurus. In haar dissertatie meldt zij al het bestaan van de nu zeer vertraagd uitgegeven versie van Timmerman, die oudere gymnasiasten vooral bekend zal zijn van zijn destijds zeer populaire Homerus-vertaling. Hij kwam onlangs even in het nieuws toen De Arbeiderspers in de serie Privé-Domein zijn mémoires Tim's herinneringen herdrukte. Timmerman heeft vrijwel alle Tachtigers goed gekend en blijkt in zijn Herinneringen een genoeglijke, soms wat oubollige kletskous, nogal chaotisch en bepaald geen grote geest, maar met een aanstekelijke eigenzinnigheid.

Botticelli: Allegorie van de lente (La Primavera, Uffizi, Florence)

Schrijvers, de bezorger van de vertaling en zelf een internationaal bekend Lucretius-specialist, drukt in zijn ‘Nawoord’ delen uit de correspondentie van Timmerman en Willem Kloos af. Op 11 april 1937 schrijft Tim: ‘Dan ben ik ook bezig met een vertaling van Lucretius die om den dooien dood niet mis is. Hij is veel grooter dichter dan Vergilius...’ Ik weet niet of Timmerman zich bewust is van het feit dat hij hier een al heel oude discussie ophaalt. In de Dialoog over de redenaars van Tacitus (55-115 na Chr.) spreekt de vertegenwoordiger van de Modernen vol misprijzen over lieden die Lucretius liever lezen dan Vergilius. Ook in zijn Herinneringen blijkt Tim niet bepaald een bewonderaar van Vergilius en wellicht dat hij mede door Herman Gorter beïnvloed is. Timmermans was nauw betrokken bij de postume uitgave van Gorters De groote dichters (1935). De socialist Gorter ziet Lucretius daar als ‘tegenstander der dictatoren en der monarchie’, die ‘predikt dat het heelal uit stof bestaat, dat de mensch uit de stoffelijke wereld voortkomt en dat zijn geest ook voortkomt uit de stof. Dat noch goden noch onsterfelijkheid bestaan, maar dat het heelal en het leven één strijd en ontwikkeling zijn, in eeuwig nieuwe vormen van opkomen en vergaan. De beschrijving van dat heelal en van dat worden geeft hij in verzen zoo schoon als er vóór hem in het Latijn niet geschreven waren, met een kracht welke die van alle latere Latijnsche dichters overtreft.’

Epicurus

Dixit Gorter die zelf hoe dan ook een van de grootste Nederlandse dichters is, dus wie zou ik zijn om tegen te werpen dat Vergilius toch ook om den dooien dood niet mis is, en dat ik, ahem, eerlijk gezegd, tja, hoe moet ik het uitdrukken, Vergilius tóch et cetera...

Wat voor gedicht heeft Lucretius nu geschreven?

Ik zei al dat het een leerdicht is, een genre dat sinds de achttiende eeuw nauwelijks meer produktief is, vooral omdat onder invloed van de romantiek het nietlyrische gedicht dat vertelt of betoogt verdacht is geworden. Lucretius' Compositie van de Wereld omvat zes boeken met in totaal ongeveer 7400 hexameters.

Grofweg behandelen Boek 1 en 2 de epicureïsche atoomleer, Boek 3 en 4 de microkosmos van de mens en zijn ziel, Boek 5 en 6 de macrokosmos van de wereld en de verschijnselen daarin. Uit Gorters korte samenvatting blijkt al dat het onderwerp bepaald nog actueel genoemd kan worden: Lucretius belicht in het voetspoor van zijn leermeester Epicurus (341-270 v. Chr.) de eerste volkomen uitgewerkte materialistische filosofie. Niet verwonderlijk dus dat Karl Marx ooit nog promoveerde op een proefschrift over de relatie tussen Epicurus en zijn voorganger in het atomisme, Democritus.

Lucretius bestrijdt in zijn gedicht iedere vorm van metafysica met grote heftigheid: de epicureïsche filosofie stelt zich ten doel de mens persoonlijk geluk te verschaffen door hem te bevrijden van allerlei irrationele angsten en voorstellingen. Wie niet gelooft aan een hiernamaals of een wrekende God hoeft ook niet bang te zijn voor de dood. De ziel is even sterfelijk als het lichaam, beide vallen bij de dood uiteen in onvergankelijke atomen die te zijnertijd in nieuwe combinaties nieuwe materie zullen vormen: ‘Door 't nieuwe verdrongen, moet steeds het oudere wijken; het ene vernieuwt zich uit 't andre. Niemand gaat ooit in 't ravijn van de donkere Tartarus over! Nodig is altijd materie om 't volgend geslacht te doen wassen! Al die geslachten, zij volgen u ook weer na 't eind van hun leven. Zoals zij voor u bezweken zo zullen zij na u bezwijken! Zo komt er nimmer een eind aan het ene ontstaan uit het andre. 't Leven krijgt niemand ooit in zijn bezit, het vruchtgebruik allen!’

Het Epicurisme is een soort existentialisme avant la lettre, een filosofie van de moed der wanhoop: waar alle metafysica wordt ontkend moet de hemel dus op aarde worden gerealiseerd, kan in ieder geval niet tot nader order worden uitgesteld. Het geluk kan voor de Epicurist echter niet collectief zijn, het moet in de eigen persoon worden gevonden. Hoogste te bereiken doel is de onverstoorbaarheid, een op rationele gronden gekozen afzijdigheid van de wereld, ‘zodat ons niets kan beletten de Goden waardig te leven’. (Voor Epicurius/Lucretius bestaan de goden wel, maar ze leiden, zonder enig belang bij het bestuur van de wereld of aanbidding door mensen, een kalm en sereen leven in de zogenaamde tussenwerelden.)

De nadruk mag echter niet te veel op het missionaire en filosofische van Lucretius komen te liggen. Hij is ook, en voorál dichter. Naar mijn smaak heeft Ida Gerhardt daar in haar proefschrift beter over geschreven dan wie ook in Nederland: ‘Hij is zeer concreet, zeer gevoelig voor zintuiglijk indrukken, zeer visueel, vooral, - vandaar dat de zichtbare wereld met zoo'n indringende helderheid gespiegeld staat in zijn poëzie. Ook wat hij aan geestelijke ervaringen wil uitdrukken, krijg vanzelf den concreten - d.w.z. den dichterlijken - vorm van het beeld.’ Mevr. Gerhardt polemiseert wel vaker in haar dissertatie, maar ik durf haar stelling nog wel verder uit te bouwen: het lijkt me typisch voor de klassiek-Latijnse poëzie (die ondanks haar status feitelijk zwaar ondergewaardeerd wordt) dat de beste dichters een werkelijk formidabel gevoel voor het visuele en concrete hebben. En dan beroep ik me niet alleen op vertrouwde namen als Vergilius en Horatius, maar ook op de satirici uit de eerste eeuw na Chr.: Juvenalius, Martialis en misschien nog wel het meest op de nooit gelezen, hondsmoeilijke, maar raspoëet Persius!

Een voorbeeld van het concrete beeld bij Lucretius, dat ook Schrijvers in zijn voortreffelijke en uiterst stimulerende ‘Inleiding’ citeert: In het Vijfde boek probeert de dichter aannemelijk te maken dat de wereld niet door goden kan zijn geschapen, ‘want zij is nu eenmaal vol gebreken. Hoe kun je verschroeiende hitte, of vorst zonder einde, of windhozen die alles vernielen of roofdieren die mensen noodlottig worden nu toeschrijven aan de goden? (...) Waarom toch omwaart ons vroegrijpe dood? Waarom moet een kind toch, zo naakt als een zeeman die uit de woedende golven op 't strand is geworden, op aarde liggen, het kind dat toch iedere steun om in 't leven te blijven mist van het ogenblik af dat Natuur het ontscheurde aan moeders krimpende schoot en het wierp op de kust van het daglicht, terwijl het alles vervult met zijn krijten,

Vervolg op pagina 15