Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 7]

Wim Kan en Corry Vonk in Bandoeng voor de oorlog.

Het ABC-cabaret, Wim Kan, Corry Vonk, Cor Lemaire.

Affiche voor een optreden

Altijd gloort er wel enig licht
Het Burmadagboek van Wim Kan

Burma dagboek 1942-1945 door Wim Kan Uitgever: De Arbeiderspers, 270 p., f34,50

Hans Moll

Het Burma dagboek van Wim Kan beslaat ruim tweehonderdvijftig pagina's honger, ziekte en verdriet. Als krijgsgevangene nummer 71502 heeft Wim Kan meer dan drie jaar in diverse Japanse kampen doorgebracht. Na de oorlog kreeg hij de Oost-Azië verzetsster. In de woorden van de commandant van de Nederlandse troepen had hij zich buitengewoon onderscheiden bij de organisatie van toneel- en cabaretuitvoeringen, ofschoon ‘zijn gezondheid dikwijls veel te wensen over liet’ en er aan de ontspanning voor de krijgsgevangenen door de Japanners vele beperkingen werden opgelegd.

In zijn dagboek lezen we wat hij waarneemt, hoort en denkt. Eenvoudige observaties, ‘De bloedplassen waren te zien. Ik ga niet kijken, hoorde verhaal van twee schoenen met stukjes been erin,’ gevolgd door verzuchtingen als: ‘Hu-griezelig. Hoop hier nu maar, vlug weg te gaan.’ Vaak wanhoopt hij aan een vroegtijdige bevrijding: ‘Af en toe behoorlijk down. Zie er weinig meer in. Begin in jaren te rekenen. (maart '43)’ Maar altijd gloort er wel enig licht: ‘Man met afgezet been gaat het goed. Iedere nacht om 2 uur gezellig aan het zeuren.’ Voedsel, gezondheid, privacy, van alles moet hij ontberen, maar het gemis van zijn vrouw, Corry Vonk, valt hem het zwaarst. ‘Vind het leven zo beroerd en zo helemaal niks aan. Wat heb ik nou in godsnaam misdreven? Ik wil niets anders dan met Ol (koosnaam voor zijn vrouw) gelukkig zijn en samen met haar leven en door een idioot samenstel van allerlei dingen schijnt dat niet te kunnen of te mogen. Waarom in 's hemelsnaam niet? Ik wil naar huis. Ik wil hier weg!’

Straf krijgen zonder dat je het gevoel hebt iets misdaan te hebben, Kan heeft er danig onder geleden en er onder meer een bijzondere hekel jegens de Japanse keizer aan overgehouden. Aan het eind van het boek is een foto opgenomen van dit staatshoofd en zijn vrouw, ze staan op het bordes van paleis Soestdijk. Wim Kan heeft alles in het werk gesteld om het staatsbezoek van deze vorst aan Nederland te verijdelen. Zijn dagboek leert ons waarom. Er zijn mensen die hem deze actie nog steeds kwalijk nemen. Volgens hen mag Hirohito geen oorlogsmisdadiger genoemd worden. Zoveel jaar na dato zal menigeen zijn schouders over deze discussie optrekken. Wat is er nou interessant aan een twistgesprek over de juiste betiteling van de Hemelse Zoon?

Barbara Tuchman heeft de veertiende eeuw met haar hongersnoden, oorlogen en epidemieën, gekenschetst als ‘rampzalig’. Onze eeuw is niet minder rampzalig dan de veertiende, maar er lijkt een belangrijk verschil te bestaan in de beoordeling van de rampspoed. Ellende wordt niet meer als onvermijdelijk ervaren; als een natuurwet waar men in moet berusten. Kan schrijft: ‘Waaraan hebben we dit verdiend? (...) Wat heb ik misdreven?’ Hij ervaart zijn detentie als fundamenteel onrecht. Een onrecht dat men in zijn eigen land ook nog eens weigert als zodanig te erkennen. Ook in deze weigering berust hij niet, gezien zijn acties tegen Hirohito.

Dat Wim Kan en vele blanken met hem onder het Japanse bewind geleden hebben wordt over het algemeen niet ontkend, sommigen echter zeggen dat de Europeanen in Azië er vergeleken met autochtone bevolkingsgroepen nog genadig van af zijn gekomen. Het lot van de inheemse dwangarbeiders was vele malen erger, en zoiets als de massamoorden op Chinezen is de blanken bespaard gebleven. De Japanners waren weliswaar hard voor hun Europese gevangenen, maar dat waren zij voor zichzelf ook en in materieel opzicht hadden zij het zelfs niet zoveel beter.

Om even bij deze laatste tegenwerping stil te staan, bekend is de anekdote van de Europese gevangene die het etensblik van zijn Japanse bewaker stal, en erachter kwam dat de inhoud niet verschilde met zijn eigen rantsoen. Zolang cijfermateriaal over de mortaliteit onder kampbewakers niet voor handen is, blijft deze anekdote echter voornamelijk apocrief. Kan maakt met een voorbeeld aannemelijk dat bewakers zo nu en dan meer kansen hadden om aan voedsel te komen dan gevangenen. Maar zinvolle uitspraken zijn hier nauwelijks over te doen. Overtuigender tegenwerping is dat de Duitse kampregimes, in tegenstelling tot de Japanse, zo uitdrukkelijk op uitroeiing gericht waren, dat iedere vergelijking niet alleen onzinnig, maar vooral verwerpelijk is.

Hiërarchie van ellende

Wat deze argumenten altijd zo pijnlijk maakt, is de rangorde van lijden die impliciet wordt aangenomen. Als we het boek van Barbara Tuchman lezen en dit vergelijken met de verslagen over de rampen in onze eeuw, dan valt vooral haar gebrek aan morele verontwaardiging op, terwijl het verwarrende van onze eeuw juist gevormd wordt door de voortdurende poging om leed te kwantificeren en op grond van deze kwantificaties te zeggen dat sommige vormen van lijden niet zo erg zijn. Redeneringen in de trant van: het percentage doden was hier tachtig en daar tien. Of: de concentratiekampen van Hitler waren erger dan die van Stalin, al kwamen in de laatste meer mensen om. Overal worden hiërarchieën van ellende opgezet. Honger en analfabetisme, zegt men ter verdediging van het communisme vaak, zijn erger dan gebrek aan persoonlijke vrijheid. Het ene onrecht rechtvaardigt het andere. In de rangorde van het kampleed scoort Kan laag. Maar hoe laag hij ook scoort, niemand die zijn dagboek leest zal denken: kom, even uit de sleur, lekker drie jaar werken in de tropen.

Dan hebben we, belangrijk punt in een samenleving die zoveel welzijn in haar burgers lepelt, naast de hiërarchie van ellende de hiërarchie van het medeleven. Daar vinden we alle groeperingen die elkaar het recht op compassie betwisten. De mensen die zich vergeten slachtoffers van onderdrukking en vervolging weten, de Armeniërs voorop. (‘Wie herinnert zich het lot van de Armeniërs nog?’ schijnt Hitler tijdens de Wannsee-conferentie gezegd te hebben.) De slachtoffers die zich vergeten wanen, zoals de Duitsers die ook Truman en Eisenhower tot oorlogsmisdadigers willen bestempelen vanwege de massabombardementen. En op kleinere schaal de Surinamers die Nederland met Zuid-Afrika vergelijken en hun lot met dat van de zwarten daar. Of de krakers die menen dat zij slachtoffer van fascistisch geweld zijn. Allen eisen met afnemende geloofwaardigheid, een plaats in de rangorde van medeleven.

Het aantal wachtenden of potentiële applicanten, is groot. De burgergedetineerden in Indië, de krijgsgevangenen, de blanken die buiten de kampen in leven moesten zien te blijven de van Duitse sympathieën verdachte Europeanen die in Suriname geïnterneerd werden, de slachtoffers van de rampokpartijen tijdens en vlak na de Japanse bezetting van Nederlands Oost-Indië, de Indo's die in Indonesië zijn achtergebleven en de Indonesiërs zelf die eerst onder de Japanners en later onder de vrijheidsstrijders-extremisten geleden hebben.

Waarom is het zo belangwekkend om als slachtoffer van onrecht erkend te worden? Daar is in de eerste plaats natuurlijk een heel prozaïsche reden voor: geld. Is men uitkeringsgerechtigd of niet. Leed kan niet uitgewist worden, maar geld vormt een tastbare erkenning dat iemand lijdt of geleden heeft. Het is een vorm van serieus nemen die ook emotionele genoegdoening schenkt, de ereschuld die wordt ingelost.

Heeft het dagboek van Wim Kan nog een andere functie dan de zoveelste vraag om aandacht voor een lang vergeten groep? Een aspect waar Kan ons op wijst is de overlevingswaarde van literatuur en theater. Wie ooit in een kamp komt doet er goed aan boeken mee te nemen en in de buurt van cabaretiers, goochelaars en ander verstrooiend volk te blijven. Verder blijkt het een handicap als er iets is buiten het kamp dat men node mist, zoals een geliefde, maar dat mag geen nieuw inzicht heten.

Het Burma dagboek stelt, vergeleken met kampverslagen als die van Taecke Botke, Yvo Pannekoek of Soetan Sjahrir, enigszins teleur. Het is voornamelijk een herhaling van ongenoegen. Daar was alle reden voor, maar het zou de leesbaarheid van het boek ten goede zijn gekomen als er in de oorspronkelijke tekst gesneden was. Dan zouden bijvoorbeeld de gedichtjes beter tot hun recht zijn gekomen. Nu moet men zich door een brij van jammerklachten heen worstelen voor een aardig liedje. Korter, eventueel voorzien van commentaar, interviews met mensen die hem in de kampen hebben meegemaakt, kortom in geheel andere vorm was het misschien een bijzonder boek geworden. Nu weten we vooral dat niet alles wat een cabaretier te vertellen heeft de moeite van het aanhoren waard is.

■