Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 7]

Bernard Malamud: een herdenking

Henk Romijn Meijer

Het was stampvol in de ‘literaire’ Y in 92nd Street bij Lexington Avenue, waar vrijwel iedere schrijver van enige naam wel eens heeft voorgelezen en waar Malamud vaak ongepubliceerd werk op zijn publiek had uitgeprobeerd. Hij was in alle stilte begraven en hier werd hij herdacht door zijn kinderen, vrienden, auteurs die hem bewonderen. Robert Mann, de eerste violist van het Juiliard kwartet en een oude vriend van de Malamuds, had voor de gelegenheid een kwintet bijeen gebracht, met onder anderen zijn zoon Nicolas en de cellist van het Beaux Arts Trio Bernard Greenhouse. Ze speelden bezield het adagio uit wat zeker een van de vijf mooiste stukken muziek is die ooit zijn geschreven, Schuberts postume strijkkwintet in C. Mann zei dat het Malamuds meest geliefde stuk was geweest.

De anderen moesten het met woorden doen, maar ook woorden kennen hun momenten van emotionele geladenheid. Ze waren bij elk van de zeven sprekers opvallend vrij van clichés. De muziek en de moeizame manier waarop Malamud zich zijn kennis van kunst had moeten verwerven, kwam ter sprake in de woorden van zijn zoon Paul, die het in het verleden moeilijk had gehad met de stijgende reputatie van zijn vader. Hij sprak zonder een spoor van verwijt. Hij vertelde dat zijn vader, toen hij lesgaf in Corvallis, Oregon (en niet in Eugene, zoals Philip Roth, vreemd genoeg schrijft) 's avonds bij het corrigeren altijd naar een klassiek programma op de radio luisterde. ‘Ik herinner me dat ik me altijd veilig en gelukkig voelde wanneer ik het begin van het programma hoorde.’ Wie de in Oregon gesitueerde roman A New Life kent zal waarschijnlijk de satirische contrapunt herkennen in dr. Gilley, hoofd van het intreurige composition-department, een man ‘who sometimes read popular fiction to light music on the radio’. Dat Malamud het leven serieuzer nam dan deze dr. Gilley en dat zijn humor zijn oorsprong had in ernst, daarover had elke spreker het. Paul had al vroeg in zijn leven beseft dat zijn vader een harde werker was. ‘Hij gaf de hele dag les, 's avonds bereidde hij zijn colleges voor en corrigeerde opstellen. Hij las langzaam en pijnlijk nauwkeurig, onderstreepte sleutelwoorden in boeken en schreef uitvoerig commentaar in de marge van de opstellen, terwijl hij waarschijnlijk veel liever samen met ons naar het strand zou zijn gegaan. Het werk kwam altijd in de eerste plaats.’

Andere sprekers herinnerden zich hoe Malamud, die geen sterke gezondheid had, zijn energie spaarde voor wat hij zag als zijn taak, bijna als zijn missie, zoals de schrijfster Cynthia Ozick het noemde. Zijn uitgever Roger Straus vertelde dat hij Malamud op de avond vóór zijn dood in zijn jas had geholpen. ‘Ik ga een beetje vroeg weg,’ had hij gezegd, ‘ik wil morgen vroeg weer meteen aan de slag.’ Zelf herinner ik me dat Howard Nemerov mij eens enigszins verbluft vertelde: ‘Bern is vreselijk serieus over zijn werk. Elke ochtend zit hij precies op tijd aan zijn bureau.’ En Philip Roth die zich 's ochtends om elf uur in bed naar Claire Bloom keerde en zei: ‘Nu heeft Bern al twee uur geschreven.’

‘Hij was als vader niet zonder gebreken,’ zei Paul, ‘maar van nature was hij altijd vriendelijk,’ en hij bracht hem de grootste hulde die een vader misschien van een zoon kan ontvangen: ‘Hij was een echte vader.’

Erge goeie schrijver

‘Vader was een jood van de Diaspora. Daarmee bedoel ik dat hij leefde in de wetenschap dat de joden altijd worden bedreigd en het typisch joodse besef van de noodzaak om voor het gezin te zorgen en het te beschermen.’ Op wandelingen door de stille straten van Corvallis praatte hij soms over het leven. Dan zei hij dat iemand als hij die in de armoe van Brooklyn was geboren misschien zelf geen geweldig leven zou hebben, maar dat hij werkte om zijn kinderen een beter leven te geven. ‘Tenslotte viel het betere leven hem ten deel dat hij voor ons in gedachten had, maar zelfs toen hij veel succes oogstte, bleef het gezin voor hem centraal.’ Maar Bernard Malamud was ook ‘het type van de optimistische en energieke selfmade man waarvan wordt gezegd dat hij typisch Amerikaans is’. Uit Pauls toespraak bleek meer nog dan uit wat Malamud in verschillende interviews heeft losgelaten hoe deprimerend de achtergrond was waaruit hij, evenals een aantal van de aanwezigen trouwens, was voortgekomen en hoe goed hij ze gekend heeft, de zwoegende winkeliertjes, de klusjesmannen, schoenmakertjes, huisbaasjes die hij beschreven heeft in zijn romans en verhalen. ‘Ik ben eigenlijk pas laat gaan beseffen hoe weinig vader ons over zichzelf heeft verteld,’ zei zijn dochter Janna me eens. Misschien valt zijn zwijgzaamheid het best te begrijpen uit zijn drang en zijn vermogen om de herinnering aan de misère te sublimeren in het verhaal waarin de ‘lijdende mens’ vaak op een komische manier, aan zichzelf ontstijgt. Wie zoiets vermag heeft geen klagen.

Als schrijver was Malamud zich zeer bewust van zijn waarde. Critici die hem naar zijn mening onheus hadden bejegend - hij ‘lag’ de laatste tijd niet meer zo goed in de Amerikaanse kritiek - hadden voor hem afgedaan, en hij was niet meegaand tegenover interviewers die te veel wilden weten en te weinig wisten. Paul Malamud vertelde dat hij zijn vader in de jaren vijftig ‘toen hij een aantal van zijn beste werken schreef’ eens vroeg of hij een groot schrijver was. ‘Hij zei dat hij een hele erge goeie schrijver was, maar niet behoorde tot de absolute toppen van de wereldliteratuur, en dat was waarschijnlijk zo ongeveer juist. En in dat vroege oordeel over zichzelf toonde hij hoe gezond zijn verstand was.’

Zowel Paul als Janna herinnerden zich de levendige gesprekken die hij aan tafel uitlokte en de grappige verhalen die hij voor zijn kinderen bedacht, over een pinguïnreparateur die de koelkast liet branden als een kachel en de kachel liet koelen als een koelkast en een donquichotachtige ridder genaamd Rattledox die samen met een sprekend paard ten strijde trok tegen een leger van slechtaards, verhaaltjes waarin men de Malamud van ‘The Jewbird’, ‘Talking Horse’ en ook God's Grace hoort doorklinken, hoe somber het laatste boek in wezen ook is.

‘De laatste keer dat ik mijn vader door de telefoon sprak,’ vertelde Paul, ‘zei hij dat hij naar een feestje was geweest en hoeveel plezier hij daaraan beleefd had. Hij leek in geweldige vorm, zijn stem vol van zijn oude zelfvertrouwen, maar ik kon hem niet zien en zijn stem was bedrieglijk en hij vertelde me niet dat hij eerder op de dag een stekende pijn in zijn borst had gehad...’

Robert Giroux, van uitgeverij Straus, vertelde dat Malamud in een dankwoord na een prijsuitreiking eens had gezegd dat hij zichzelf beschouwde als een Amerikaan die toevallig ook jood is. Na afloop tekende iemand hiertegen bezwaar aan. Malamuds antwoord was kort geweest: ‘Ik ben geen aanhanger van chauvinisme, etnisch of anderszins.’

Leraar

De joodse schrijfster Cynthia Ozick had het hier ook over. ‘De term “joodse schrijver” wordt maar al te vaak gebruikt om een zekere bekrompenheid aan te duiden en zo gebruikt is hij eenvoudig een leugen. De joodse geest is het tegenovergestelde van bekrompen en provinciaals en van deze roep van Sinaï is het werk van de meester doortrokken. “Het belangrijkste is de Thora,” zegt Morris Bober (in The Assistant) tegen Frank Alpine. “Dat is de Wet - een jood moet in de Wet geloven.” En: “Dat betekent doen wat rechtvaardig is, eerlijk zijn, goed. Dat wil zeggen voor andere mensen. Ons leven is moeilijk genoeg, waarom zouden we een ander kwetsen?...” Morris Bober is het hart en de ziel van Malamuds sacrale kennis. Niemand kan het ontkennen.’

Misschien was het Malamuds doorleefde humanisme dat hem op Hirosjima een van de meest gelezen schrijvers gemaakt heeft. ‘Ze vroegen me nu eens niet over Ernest Hemingway, zoals Japanse studenten elders meestal doen,’ vertelde Robert Giroux naar aanleiding van een reeks lezingen die hij in Japan had gehouden. ‘Ze vroegen me over S. Levin en Roy Hobbs en Fidelman en Pinye Salzman en ze leken zijn boeken van buiten te kennen. Bij mijn vertrek kreeg ik als afscheidscadeau, zonder een spoor van kwaadheid, een kleed waarin het vredespark met de atoombom was geborduurd en waarop de nieuwe stad als een feniks uit de as verrijst. Ik voelde me als een figuur uit Idiots First die zegt: “Don't you understand what it means human?”’

Dan was er Malamud de docent. Leraar is een passender woord, in de wijdste betekenis. Nina Pelikan Strauss, schoondochter van de uitgever, werd in 1962 een van Malamuds ‘creative writing’-studenten. ‘Als voor zo veel andere studenten werd het een invloed voor het leven. We lazen toen allemaal A New Life, maar Malamud noemde dat boek nooit in zijn colleges. In plaats daarvan noemde hij Tsjechov die hij bewonderde om zijn kwaliteiten als mens en als kunstenaar. Wanneer hij het over Tsjechov had, voelden we vaak Malamuds eigen kwaliteiten als mens en als schrijver achter zijn woorden... Wanneer een student een uitzonderlijk egocentrisch verhaal had geschreven, sloeg Malamud zijn ogen neer naar de tafel, zijn handen op schoot, geduldig en gesloten afwachtend. Maar wanneer een van ons iets, al was het maar een regel geschreven had dat hem levend voorkwam en echt, dan zei hij er iets over. Dan vond hij zijn stem en dan opende hij zijn ogen en handen en dan sprak hij met verrassend veel gevoel. Op zo'n moment wisten we waar The Natural vandaan kwam en The Assistant en The Magic Barrel en wat de bron was van de drang om waarde toe te kennen aan mensen die zichzelf misschien niet eens een eigen waarde kunnen toekennen.’

Malamud was geen postmodernist en spoorde zijn studenten niet aan om postmodernist te worden. ‘Hij vertelde zijn studenten van een kunst die in dienst staat van een humanistische visie,’ zei Nina Straus. ‘Voor hem verwezen woorden niet eenvoudig naar andere woorden, de tekst verwees niet alleen naar zichzelf. Hij vergat nooit het verband tussen het geschreven woord en het geleefde leven. Een roman was geen in zichzelf besloten universum om de vorsten en vorstinnen van Byzantium te onderhouden. Malamud zag de roman als een universum dat gewone levens binnendringt en ze misschien verandert.’ Vanuit die ‘gewone levens’ kreeg Malamud veel brieven. ‘Toen hij mijn begeleider was las hij ze soms aan me voor,’ zei Nina Straus. ‘Hij was niet alleen heel erg nieuwsgierig naar wat zijn lezers dachten, maar ook naar hun levens. Er was een wederzijdse relatie tussen zijn romans en zijn lezers zoals waarschijnlijk zelden nog voorkomt...’

Een invloed voor het leven, een voorbeeld om na te volgen: deze mensen stonden geen complimenten te maken. Ook voor de oude vriend Daniel Stern, cellist van oorsprong, schrijver van een aantal romans en nu iets hoogs bij CBS, was Malamud een tweede geweten geworden. Hij gaf een voorbeeld. ‘Ik schreef hem eens toen het slecht met me ging. Hij schreef terug: “Maybe it's that time of life we all hunger to know what's next and the answer seems to resides within. The self plays with matches, ignorance burns and the self inflamed is not easy to contend with, but to get more better from the self you have to give more better to life. You base your comic character on the

[p. 8]

self and learn from its performance...”’ (te mooi om te vertalen, te dichtbij de taal van Malamuds figuren). Ook was het waarschijnlijk ‘typisch Malamud’ dat hij Stern eens in Californië opbelde om op klagende toon aan te kondigen dat hij weigerde om ooit nog eens een ‘typische Malamud-figuur’ te scheppen, waarna The Tenants, Rembrandt's Hat en Dubin's Lives verschenen om de gelofte te logenstraffen.

Bernard Malamud en Henk Romijn Meijer (Hoorn, 1975). Op de achtergrond Malamuds vrouw Ann

Maëstro

Malamud had Stern eens een verhaaltje over zijn vader verteld. Als jongen had hij een teleurstelling te verwerken gekregen, hij had zich alleen met zijn verdriet op zijn kamer teruggetrokken. ‘Zijn vader, een onontwikkeld man,’ zei Stern, ‘een kruideniertje in Brooklyn, kwam bij hem binnen, sloeg zijn arm om zijn schouders en zei in het Jiddisch iets als, met excuses voor mijn Jiddisch: “Mit mir besser mit dir”, of “Ik wou dat ik verdriet had in plaats van jij.” Zo had Bern van huis uit een duidelijk en eenvoudig idee meegekregen van wat het betekent om een “Mensch” te zijn.’ Stern las tot slot nog een karakteristieke passage uit een van Malamuds brieven aan hem: ‘Ann safely back from Italy with a string of handsome coral beads made in her presence under the watchful gaze of a knowledgeable Neopolitan cousin. The concern of these people for people! Are we all too Neopolitan, Dannie? All Jews are Neopolitans and vice versa! Their warmth, their family feeling. (...) And I finished my silver crown story and am now seeking another subject, horrid word! I run my fingers over the riverbeds of feeling to know which waters are still flowing. How do you say what you've always said, must say in the context of the impending disaster. No, I can't believe this. I will pretend not to see or I will be strong and say I've seen. To write seriously today requires, it seems to me, unending courage. Poor writers! Bravo Hunds!’

Het verhaal ‘The Silver Crown’ uit de bundel Rembrandt's Hat, gaf Cynthia Ozick zo'n ‘shock of recognition’ toen ze het Malamud in dezelfde ‘Y’ hoorde voorlezen ‘dat ik van ganser harte wilde dat het van mijzelf was en omdat het niet van mij was stal ik het. In mijn versie beschreef ik de schrijver van het verhaal als zo beroemd dat het verbluffend was om te zien dat hij een echte man was die een conventioneel pak droeg en een conventionele das en conventioneel haar en een conventionele bril en dat zijn grijzende snor hem conventioneel aanzien verleende’. Cynthia Ozick, die zowel haar The Pagan Rabbi als The Cannibal Galaxy aan Malamud opdroeg, koesterde zo'n ontzag voor hem dat ze hem altijd ‘maëstro’ bleef noemen na hun ontmoeting. ‘Dit was tenslotte de schrijver die een nieuw en geheel eigen Amerikaans idioom had geschapen, de schrijver die het idee van de deugd als inzicht, als vuurproef had ingevoerd in de literatuur van een generatie die voornamelijk was weggezakt in estheticisme of nihilisme of solipsisme...’

‘Ik heb eens met hem gedanst,’ vertelde ze, ‘was het in het huis van Donald Barthelme in The Village? Het was een huwelijksfeest en de enige muziek was de krachtige keel van een schrijver uit Israël die een Jiddisch lied zong over een dartele rabbi die zekere overeenkomsten vertoonde met King Cole. De rabbi laat zijn vedelaars komen, zijn drummers, zijn cimbaalspelers, zijn gebedsriem valt van hem af, hij maakt plezier met de koster, hij maakt lol, hij slaat aan het brassen... Op dat lied dansten de maëstro en ik arm in arm en ik ben er zeker van dat we het weer zullen doen wanneer het internationale PEN-congres tenslotte in de Hof van Eden bijeen zal komen. Malamud schreef over de volheid en de eenheid van de wereld en daarom wil ik in zijn nagedachtenis het Schema voorlezen...’

Italiaanse schoonheid

God's Grace, de meesterlijke fabel die in zijn sombere ondergangsgedachte even weinig haakt naar populariteit als de bijbelse profeten, eindigt met een kaddisj voor Calvin Cohn, zoals deze herdenking eindigde met een kaddisj voor Bernard Malamud, hartverscheurend gezongen door iemand die Paul Sperry heette, een schitterende volle stem waarvoor ik buiten op straat tegen een baardige jonge rabbi mijn bewondering uitsprak. Hij antwoordde: ‘Hij gebruikte hier en daar de moderne uitspraak en persoonlijk houd ik daar niet van.’

Later op de middag wandel ik naar het flatgebouw aan de westkant van New York. In de tuin staan de roze magnolia's in volle bloei. De flat is op de twaalfde verdieping. Daar had hij me trots de kleine Rembrandt-ets laten zien die hij had aangeschaft met de opbrengst van Rembrandt's Hat. ‘Op zijn laatste dag heeft hij nog geschreven,’ had zijn vrouw Ann me verteld, ‘en zo heeft hij het gewild.’ Een oude vriendin uit Brooklyn vertelde hoe ze in 1942 als studente een feestje gaf waar ze haar oude klasgenoot Bern had gevraagd en ook de ‘Italiaanse schoonheid’ die Ann toen was. ‘Bern schreef nog niet veel in die tijd,’ vertelde ze, maar ze heeft nog wel van alles van hem, brieven, korte verhaaltjes, vignetten eerder, die hij haar had gestuurd. Na het feest schreef Bern haar een bedankbrief waarin hij zijn commentaar gaf op de aanwezige meisjes, de een was erg aardig, de ander erg mooi enzovoort, over elk niet veel meer dan een regel. Alleen aan Ann had hij een volle alinea gewijd en daarom stuurde ze Bern het telefoonnummer van Ann en: ‘Je mag het hebben op voorwaarde dat je er gebruik van maakt.’ Het gebruik leidde tot een huwelijk van vierenveertig jaar.

Er kwamen steeds meer mensen binnen. Iemand die Victor Ehrlich heette sprak me aan over Leiden waar hij een jaar gedoceerd had en hij vroeg of ik Karel van het Reve kende, ‘a very unusual man for a Dutch professor’. Janna vertelde me later dat Victor Ehrlich zelf ook niet een van de gewoonsten was en dat hij de ‘League of Lobsided Men’ had gesticht waartoe Bern ook had mogen behoren, een gemeenschap van mannen die gemakkelijk dingen verkeerd doen, dingen laten vallen die ze eigenlijk zouden moeten vasthouden en dergelijke. Elders kwamen meningen over Philip Roths herdenkingsartikel ‘Pictures of Malamud’ los, net gepubliceerd in The New York Times Book Review. De ene partij verdedigde het stuk als een uiting van grote bewondering, de andere als ‘kleinerend, zoals alles wat Roth schrijft kleinerend is’. Roth schrijft dat hij Malamud maar twee maal in zijn leven een grap heeft horen vertellen. ‘En dat komt,’ zeiden de tegenstanders, ‘omdat hij zelf altijd zo veel praat en zo veel grappen vertelt.’ In de hitte van het gesprek vergaten Roths tegenstanders dat Roth zijn verbazing over Malamuds ingetogenheid vermeldt in een alinea die de grootste bewondering uitdrukt voor de humor in zijn werk. Door sommigen hier werd Philip Roth niet bemind, dat was duidelijk. ‘Voor mensen als Roth is de uitdrukking “With such friends who needs an enemy” uitgevonden’ (door de Marx Brothers) ving ik op. Roth schrijft dat Malamud eruit zag als een verzekeringsagent en dat is ook weer kleinerend. Maar Roths eigen vader was een verzekeringsagent en het enige wat hij daarmee zegt, is dat Malamud een onopvallende verschijning was waarin niemand zo'n grote verbeeldingskracht zou vermoeden. Iemand verdedigde het stuk van Roth zakelijk en zei dat de lezers voor wie het bestemd is de grote waardering zullen voelen die eruit spreekt. De pijnlijke scène aan het eind van het stuk waar Malamud aan Roth vraagt of hij hem het begin van zijn nieuwe boek mag voorlezen is karakteristiek voor Berns laatste jaren en iets denigrerends zullen lezers die er wat verder vanaf staan er niet licht in lezen. ‘Bern was Phil gaan vertrouwen en dat kwam doordat hij moreel gebroken was. Anders had hij wel geweten dat je Roth nooit moet vertrouwen.’

Ik word voorgesteld aan een vriendelijke oude heer die een neef is van Bernard Malamud. Hij zou een schrijver kunnen zijn, zo te zien. ‘Bent u ook schrijver?’ vraag ik daarom en hij zegt: ‘Nee, ik ben mijn hele leven in de verzekeringen geweest.’ Zo zie je.

Malamud hield niet werkelijk van reizen. ‘Hij heeft wel veel meer gereisd dan hij verwachtte toen hij jong was,’ zei Ann, ‘maar hij had er eigenlijk nooit zo veel zin in. Hij zei altijd: ‘Ik ben aan een boek bezig’ en hij was ook altijd aan een boek bezig. Zijn leven, zijn echte leven speelde zich af aan zijn bureau. Over de laatste maanden vertelde ze: ‘Zijn bloeddruk was goed de laatste tijd en toen ineens ging hij weer omhoog. Hij had al van zijn veertigste af medicijnen tegen de hoge bloeddruk moeten nemen en daarom dronk hij ook altijd zo weinig...?

Het werk gaat nooit aan het leven voorbij. Hoe vaak is er geen sprake van grillige bloeddruk en van een bedreigd hart in Malamuds werk, wanneer mensen elkaar onder druk zetten. ‘Don't monkey with my bloodpressure,’ zegt Gruber, de hardvochtige huisbaas in ‘The Mourners’ tegen de oude man die hij op straat wilde zetten; in The Tenants probeert de mysterieuze huiseigenaar Levenspiel Lesser te chanterren met zijn zwakke hart.

Op 5 januari schreef Janna Malamud ons dat ze geschrokken was hoe oud haar vader de laatste maanden was geworden. ‘Hij heeft zichzelf “tegen de draad in” geforceerd om zijn novelle af te krijgen en de poging heeft zijn gezondheid zienderogen afbreuk gedaan.’

De poging heeft ook niet mogen baten: de novelle is niet afgekomen. Hij zal waarschijnlijk toch worden uitgegeven, onvoltooid en onder het wakend oog van Robert Giroux. ‘Zijn leven lijkt te worden beheerst door het dilemma van de kunstenaar,’ schreef Janna en vervolgde profetisch: ‘Leven zonder schrijven is geen leven - maar de moeite van het schrijven is op zichzelf moordend (letterlijk in zijn geval, want de spanning jaagt zijn bloeddruk op tot opzienbarende hoogte).’

Twee en een halve maand later was de absolute hoogte bereikt die het einde betekende van Bernard Malamud.

■