Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 7]

Enkeling in Auschwitz en daarna
Primo Levi, observatoren portretkunstenaar

Survival in Auschwitz/The Reawakening. Two Memoirs door Primo Levi Vertaald uit het Italiaans door Stuart Woolf Uitgever: Summit Books, 397 p. Importeur: Van Ditmar, f52,35
Moments of Reprieve door Primo Levi Vertaald uit het Italiaans door Ruth Feldman Uitgever: Summit Books, 172 p. Importeur: Van Ditmar, f43,75
Met de wetenschap als excuus. De rol van psychiaters, antropologen en genetici in nazi-Duitsland door Benno Müller-Hill Vertaald door Huib Toolens Uitgever: Anthos/Epo, 200 p., f27,50

Karel Soudijn

Dank zij Engelse vertalingen begint het werk van de Italiaanse schrijver Primo Levi langzamerhand ook in ons land bekend te raken. Levi, geboren in 1919, werd als jood in januari 1944 naar Auschwitz gedeporteerd. Hij kwam daar terecht in de onderafdeling Monowitz, het werkkamp. In januari 1945 behoorde Levi tot de weinigen die in dit kamp door de Russen werd bevrijd. Daarna duurde het nog vrij lang voordat Levi weer thuis was. Hij werd eerst letterlijk op het verkeerde spoor gezet: in plaats van naar het zuiden ging de terugreis naar het noorden, het oosten en opnieuw naar het noorden. Via doorgangskampen in Polen en in Wit-Rusland kwam Levi maanden later terug in zijn woonplaats Turijn.

Over Auschwitz schreef Levi kort na zijn thuiskomst een boek. Het manuscript werd door verschillende uitgevers geweigerd; in 1947 verscheen het boek bij een kleine uitgever in een beperkte oplage. In 1958 volgde bij een andere Italiaanse uitgever een herdruk van Se queste e un uomo. Nu werd het boek een kassucces: van de Italiaanse editie werden meer dan 500.000 exemplaren verkocht; het boek is in acht talen vertaald.

Door dit succes werd Levi aangemoedigd om ook zijn herinneringen aan de terugreis uit Auschwitz te boek te stellen: La tregua verscheen in 1963. Inmiddels heeft hij zijn baan als scheikundige opgegeven om zich helemaal aan het schrijven te wijden. Engelse vertalingen van de eerste twee boeken van Levi verschenen respectievelijk in 1960 en 1965. Uitgeverij Summit Books bracht beide boeken onlangs in één band uit, voorzien van een nawoord van de auteur. Samen vormen deze kronieken een indrukwekkend geheel.

Over zijn verblijf in de afdeling Monowitz van Auschwitz schrijft Primo Levi op een heel merkwaardige manier: zijn verslag is ingetogen, maar getuigt ook van een gretige nieuwsgierigheid naar alles wat er gebeurt. Levi schrijft geen algemene beschouwing over Auschwitz: hij concentreert zich sterk op wat hij zelf direct meemaakte. Maar in dit verhaal is Levi een hoofdpersoon die veel oog heeft voor wat er om hem heen gebeurt: de persoonlijke belevenissen maken duidelijk hoe ‘het systeem’ in elkaar zit. Hij wijkt in zijn memoires herhaaldelijk af van de chronologie om bepaalde aspecten van het leven in Auschwitz te verduidelijken: het werk, een goede dag, het functioneren van het hospitaal, de manier waarop de Duitsers in Monowitz periodiek selecties voor de gaskamer organiseerden, et cetera. Dwars door die beschrijvingen van verschillende facetten van het kampleven lopen echter ook korte verhalen over individuen waar Levi mee te maken krijgt. Waar hij zich ook bevindt: Levi ziet voortdurend individuen die zich op een verrassende wijze gedragen.

Auschwitz is bij Levi niet alleen gruwelijk omdat het een gigantische vernietigingsmachine was. Afschuwelijk is ook het systeem van regels waar de gevangenen zich aan te houden hebben. Formalisme viert hoogtij: voor alle gedragingen bestaan gedetailleerde voorschriften. Maar wie zich aan deze voorschriften houdt, zal het kamp niet overleven (al was het maar omdat de voorschriften gericht zijn op snelle uithongering); wie zich niet aan de voorschriften houdt, heeft het ‘recht’ niet om te overleven. De perversie gaat nog verder: de Duitsers hebben het kamp zo ingericht, dat dit alleen maar kan blijven functioneren op voorwaarde dat velen zich aan de voorschriften onttrekken. Het is dus eigenlijk voorschrift om je aan de voorschriften te onttrekken, maar dat wordt bestraft.

Tegen de achtergrond van het perverse systeem krijgen de portretten die Levi van individuen schetst, een sterk reliëf. Het boek over het leven in Auschwitz is een grootse documentaire: een monument voor individuen wier individualiteit ontkend werd.

Volksverhuizing

Levi ontsnapt door een samenloop van omstandigheden aan de dood. Vlak voor de bevrijding, als het kamp door de Duitsers geëvacueerd wordt, komt hij met een ernstige aandoening in de ziekenbarakken terecht. De Duitsers ‘vergeten’ in de consternatie de achtergebleven zieken te vermoorden. Als Levi er iets beter aan toe was geweest, zou hij waarschijnlijk de evacuatie niet overleefd hebben. Trouwens, ook van de patiënten in de ziekenbarakken blijven maar weinigen in leven. Survival in Auschwitz en het verslag van de terugreis, The reawakening, vertonen opmerkelijke parallellen. Ook na de bevrijding komt Levi in kampen terecht; ook nu is de auteur onderworpen aan factoren die hij niet naar zijn hand kan zetten. De door de Russen geleide kampen worden, net als de Duitse, door bureaucratische regels beheerst, maar het opmerkelijke is nu, dat veel van die regels heel gemakkelijk en zonder verdere gevolgen, overtreden kunnen worden. Dat geeft in The reawakening soms aanleiding tot uiterst komische beschrijvingen.

In The reawakening trekken gigantische stromen mensen door het verhaal: bevrijde gevangenen, soldaten, overwinnaars, verliezers, tewerkgestelden - in trage golven trekken ze voorbij, of vermengen zich tijdens de volksverhuizing van 1945. Levi observeert de massale bewegingen; zijn aandacht gaat ook nu uit naar het doen en laten van een bonte verzameling individuen. De stemming is soms eufoor, maar Levi en zijn reisgenoten voelen nu ook vaak heimwee. Hij schetst hoe de omgangsvormen tussen de overlevenden van Auschwitz langzamerhand weer ‘menselijker’ worden. Maar hij laat ook zien dat een bepaald soort gewiekstheid, die in Auschwitz goed van pas kwam, nog lange tijd nodig was om in de trage, massale bewegingen na de bevrijding stand te blijven houden. In beide boeken betoont Levi zich een meester in de portretkunst: de massa bestaat uit een rijke verzameling individuen die allemaal weer anders reageren. Summit Books bracht onlangs ook de bundel Moments of reprieve van Primo Levi uit. Deze bundel bestaat uit vijftien korte schetsen: telkens vertelt Levi een verhaal over één individu. Enkele personen uit Survival in Auschwitz en uit The reawakening zien we nu weer terug: Levi vertelt hoe het verder met hen ging. Maar Levi geeft ook portretten van anderen die, meestal als slachtoffer, met Auschwitz te maken kregen. Levi heeft niet alle hoofdpersonen uit deze schetsen zelf gekend: sommige verhalen geeft hij uit de tweede hand door.

Primo Levi

De schetsen kunnen als op zichzelf staande verhalen gelezen worden, maar ik denk dat ze pas goed tot hun recht komen na lezing van de twee grote kronieken die Levi over Auschwitz en de terugtocht heeft geschreven. Moments of reprieve is een bundel ‘aanhangsels’ bij die kronieken.

Van heel andere orde is het boek Met de wetenschap als excuus, geschreven door de in 1933 geboren Benno Müller-Hill, die thans hoogleraar in de genetica is aan de universiteit van Keulen. Aan de hand van documenten heeft deze auteur getracht de collectieve waanzin van nazi-Duitsland in kaart te brengen. Hij beschrijft hoe ideeën over veredeling van het Germaanse ras en over discriminatie en uitroeiing van bepaalde groepen mensen zich ontwikkelden. Daarbij is Müller-Hill vooral geïnteresseerd in de rol die allerlei geleerden speelden als ‘aanbrenger’ van ideeën, collaborateur en profiteur. De ideeën over verbetering van het menselijk ras leefden al voordat de nazi's aan de macht kwamen, maar aan de hand van citaten en jaartallen laat Müller-Hill ook zien hoe dergelijke ideeën na 1933 razendsnel uitgroeiden tot een vorm van collectieve gekte, met de bekende gevolgen.

Müller-Hill heeft geen mooi afgerond boek geschreven, maar zijn onderzoeksresultaten tonen in elk geval iets van het proces waar Auschwitz een uitvloeisel van was. Müller-Hill heeft ook gesprekken gevoerd met vroegere assistenten of familieleden van geleerden die duidelijk een rol in dat proces hebben gespeeld. In zijn boek drukt de auteur samenvattingen van deze gesprekken af. Ze zijn onbevredigend: de echte hoofdrolspelers kreeg Müller-Hill niet meer te spreken; die waren meestal al dood. De assistenten of familieleden hebben meestal maar een glimp gezien van het vernietigingsmechanisme. Ze doen zich voor als tamelijk onschuldige mensen; ook de personen die Müller-Hill in documenten was tegengekomen als gekke geleerden, collaborateurs of profiteurs waren in de ogen van de geïnterviewden toch meestal brave, integere wetenschapslieden.

Levi beschrijft de geschiedenis als een proces waarbinnen individuen zich zo goed en zo kwaad als dat kan staande proberen te houden. Bij Müller-Hill komt naar voren hoe gemakkelijk individuen door hun collectieve blindheid een afgrijselijk proces op gang houden en versnellen.

■