Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 3]

Wrang hooglied op de wieg van de geschiedenis
Frans Kellendonks nieuwe roman Mystiek lichaam

Mystiek lichaam door Frans Kellendonk Uitgever: Meulenhoff, 194 p., f24,50

Carel Peeters

De schepping, ik zeg het maar even, was het werk van een invalide duizendpoot, die bovendien nog alles uit zijn handen liet vallen. Het mag een wonder heten dat er nog iets van terechtgekomen is. Dat is voornamelijk het werk geweest van een van de soorten die zich uit de oerklei hebben ontwikkeld: de mens. Het werkstuk van de invalide duizendpoot zou niet de geringste levensvatbaarheid hebben gehad als mensen zich er niet mee hadden bemoeid en niet alles wat onaf, onbruikbaar of tegenstrijdig was hadden verbeterd of een modus hadden gevonden om er mee te leven. Dat het daarmee nog niet ideaal is ligt voornamelijk aan de weerbarstigheid van het materiaal waarmee gewerkt moest worden. Het feit dat de zaken zich zo hebben ontwikkeld dat er twee geslachten bestaan is zo'n ongemakkelijk feit. Het valt niemand meer te verwijten, maar het is vragen om moeilijkheden als men bepaalde menselijke werkjes exclusief door een van de geslachten laat verrichten, zoals het baren van kinderen en het produceren van zaad. Een dergelijke rigoreuze verdeling kan licht wederzijdse afgunst wekken. Het andere feit, dat de toekomst afhankelijk is van een verbintenis tussen mannen en vrouwen omdat zij het zijn die voor kinderen zorgen, is eveneens een teer punt. Wie de voorkeur geeft aan het eigen geslacht levert daarmee geen bijdrage aan de voortgang van de geschiedenis. In de tweede helft van de twintigste eeuw is het pas mogelijk geworden daar openlijk de voorkeur aan te geven. Afgezien van strikt volgens de Bijbel levende kringen wordt dit vrij algemeen als een verworvenheid beschouwd. Iedereen moet zijn leven maar inrichten zoals hij of zij het beste vindt, dat is tot in de politiek de geaccepteerde opvatting.

Deze opvatting betekent het definitieve loslaten van het dogma van het ‘Verbond’ tussen God en de mensen, zoals dat in de Bijbel wordt beschreven en gedurende eeuwen in de Westerse wereld is nageleefd. Dat heeft een christelijke traditie in het leven geroepen die werd verdedigd met een beroep op de Bijbel en die traditie zelf. Het in letterlijke en figuurlijke zin dominerende van die christelijke erfenis ontnam lange tijd het zicht op andere vormen van leven, dat wil zeggen: die op een andere manier vorm hebben gegeven aan de onvolkomenheden die aan de basis van het bestaan kleven. Mannen en vrouwen kunnen wel of geen kinderen nemen, mannen kunnen met mannen leven, vrouwen met vrouwen enzovoort. Het is een gerechtvaardigde veronderstelling dat er toch altijd wel kinderen geboren zullen worden; voor de voortgang van de geschiedenis hoeft men dus geen angst te koesteren, daar wordt wel voor gezorgd.

Deze deftige wereldhistorische beschouwing zou ik wel voor me houden als hij niet noodzakelijk zou zijn voor het goed begrip van Frans Kellendonks roman Mystiek lichaam. Het heet een roman over de ‘economie van de liefde’ en dat moet men zich zowel op wereldhistorische als op kleine schaal (tussen twee mensen) voorstellen. Het is een roman waarin men de nuances niet over het hoofd moet zien, maar begrijp ik het goed dan morrelt Kellendonk aan de conjunctuur in de liefde van het tweede deel van de twintigste eeuw waarin de niet-produktieve liefde geïdealiseerd dreigt te worden. Tegelijk wordt de tragische onvolkomenheid getoond van het ‘mystiek lichaam’, het verbond tussen man en vrouw. Christelijke, Platonische en Freudiaanse ideeën over de liefde verlenen dit alles een Bijbelse, literaire en psychologische achtergrond.

Frans Kellendonk
gerrit serne

Dualisme

In Mystiek lichaam is het dualisme dat kenmerkend is voor Kellendonks werk op de spits gedreven. Geest en werkelijkheid, wat mensen kunnen bedenken en wat de werkelijkheid van de feiten is, leiden in zijn werk vanaf Bouwval een tegenstrijdig leven. Begint iemand een ideale voorstelling te vormen van een ander, dan zullen de feiten hem wel uit de droom helpen; denkt iemand veilig te zijn in het bouwwerk van zijn leugens, dan komt de waarheid onverwachts om de hoek kijken; zijn iemands verlangens groot, dan zal hij niet in staat blijken ze te bevredigen. Zo vergaat het de personages in Bouwval, De nietsnut, Letter & Geest. Toch krijgen die idealiseringen, leugens en verlangens van Kellendonk het volle pond, ze worden niet al bij voorbaat als onwerkelijk voorgesteld. Dat is iets anders in Mystiek lichaam, waarin vier personages optreden over wie Kellendonk middels stijl en karakterisering de lezer geen illusies laat koesteren: de zesenzestigjarige weduwnaar A.W. Gijselhart, bewoner van de Doornenhof, een flink huis aan de rand van een dorp, bezeten van geld en zelfverklaard miljonair (‘de witte jood’); zijn dochter Magda (door hem Prul genoemd), ongehuwd, arts in een ziekenhuis, maar te ongedurig om op zichzelf te wonen en daarom meestal in de Doornenhof te vinden; Leenden, de homosexuele zoon die in New York een gerenommeerd kunstkritikus wordt, maar na vijf jaar terugkeert, ‘moreel en financieel’ bankroet; Pechman (door de vader ook wel Sallie Appelsien genoemd), keel-neus- oorarts die vanwege zijn Joodse afkomst uit zijn baan in het ziekenhuis wordt gepest en daardoor financieel aan de grond is geraakt, bovendien vader van een kind dat Magda zal baren. Het is al aan de namen van deze personages (en van het huis) te zien dat ze voorbeschikt zijn tot een leven zonder stroomlijn. De stijl waarin Kellendonk over hen schrijft is ontluisterend en solidair tegelijk. Ontluisterend omdat het leven al niet van luister overloopt en omdat ze zich irreële voorstellingen van het leven maken; solidair omdat Kellendonk de indruk wekt dat zijn personages alle recht hebben op hun illusies, ook al trekt de werkelijkheid er zich niets van aan. Liefde en haat zijn bij Kellendonk met elkaar verstrengeld, tot in de stijl: het effectieve beeldende proza is er een produkt van.

Dit dualisme moet men zich voor ogen houden als er krasse dingen gezegd worden in Mystiek lichaam. De roman is geschreven vanuit een hoog en vanuit een laag standpunt. De personages spelen een rol in de Geschiedenis én binnen de muren van de Doornenhof, ‘waar de bewoners, zo ze van zichzelf niet vonden dat ze opgesloten zaten, van elkaar vonden dat ze nodig opgesloten moesten worden’. Het gaat in de roman zowel om de ‘bestemming’ van de vrouw, als om die van de man, over hemel en aarde, over kunst en instinct, over het vlees en de geest, over levensdrift en doodsdrift, over ‘flikkerij’ en ‘jodendom’, over moeders en zonen en vaders en zonen. In het eerste van de drie delen waaruit de roman bestaat (Valse lente, De moederkerk, De geschiedenis) komt Magda (Prul) weer eens thuis wonen. We krijgen een schets van haar ongedurig leven vanuit een onpersoonlijk perspectief: ze deed in de ogen van haar vader nooit ‘normaal’, had de meest exotische vrienden en maakte er ‘een sport’ van zich ‘te laten flessen en belatafelen’. Tegen haar vader spreekt ze ‘op een zeurende dreigtoon’ en ‘de sfeer verpesten, daar was ze al volleerd in geweest als kind’. Instinctieve haat en instinctieve liefde, daar worden vader en dochter door bewogen. De vader gaat geheel op in zijn geld (‘zijn religie’) en gedraagt zich als een tollenaar in moderne versie: huisjesmelken, handeltjes, op de kleintjes lettend. In de Hemel der ideeën beheert hij het idee bij uitstek: geld. Zijn dochter wordt door hem gepest, maar uit sentimentele liefde. Hij lonkt naar haar gunsten en beoefent de emotionele chantage. Een speciale eigenaardigheid van Magda is dat Kellendonk haar laat praten zonder leestekens en haar zo onaantrekkelijk mogelijk voorstelt: ze is niet mooi en heeft een ‘hemelend’ oog.

Jongenskolonie

Dit uiterlijk en deze eigenschappen zijn bouwstenen voor het contrast dat Kellendonk opbouwt: ze is dan wel lelijk, maar hoe dan ook een vrouw. Van ‘de vrouw’ heeft haar broer Leenden zich juist afgewend door homoseksuele betrekkingen aan te gaan met een ‘rijpe jongen’ en die mee te nemen naar New York. De jongen heeft zich jarenlang als homo verhuurd en is bezig dood te gaan aan de duistere ziekte (Aids) als Leendert de brief krijgt waarin Magda uitvoerig vertelt dat ze zwanger is. In de vijf jaar dat hij in New York is heeft Leendert de zaak van de homoseksuelen ook in de kunst bepleit: een schilder stimuleerde hij werk te maken tegen ‘Sooperwoman’ en de ‘jongenskolonie’ te verheerlijken, een hele stroming (de Wild Boys) schreef hij naar de top. De ziekte van de rijpe jongen maakt hem arm; dit en de brief van Magda zorgt voor een teleurgestelde, zwartgallige weg-met-mij instelling, waarin hij zijn homoseksualiteit en de kunst op elkaar betrekt: het is allebei theater. ‘De nicht... kan geen verhaal vertellen zonder er een hoogsteigen kunstzinnige en leugenachtige draai aan te geven... De homosexualiteil, die buiten de geschiedenis staat en geen eigen vormen heeft, is tot imiteren en overdrijven gedoemd... Wat in de heterowereld gebeurt als tragedie, herhaalt zich in de homowereld als klucht.’ Zijn zuster had hem gewaarschuwd voor deze ‘seksuele ruimtevaart’ en hij geeft toe dat het ‘dwaas was om in opstand te komen tegen de genieën van de natuur en hun biologisch evenwicht’. Zijn aandeel in de kunstwereld beschouwt hij als beredeneerde nep; in die wereld heerst niet de smaak maar het geld. Zijn kunstzin was ooit gewekt door het schilderij Madonna in de kerk van Jan van Eyck. Dat was een kwestie van persoonlijke smaak, van instinct. Hij ziet nu overal om zich heen ‘de teloorgang van de smaak’.

Smaak, natuur, instinct zijn in Mystiek lichaam identiek. Magda volgt instinctief haar ‘vrouwelijke bestemming’ en wil een kind. Zij beantwoordt daarmee aan ‘het Verbond van God met zijn volk’, de ‘fysica van de lustbevrediging’ kreeg daarmee het noodzakelijk beetje metafysica. Als homoseksueel moest hij het doen met ‘een krakkemikkige doe-het-zelf metafysica, een levensvijandige bovendien’. De brief van Magda woelt Leenderts wereld-

[p. 4]

beeld om en hij is het hartstochtelijk met haar eens dat de vrouwen ‘de ware traditie de stevigheid de ruggegraat van het mensengeslacht zijn’. Voor haar is ‘het leven geen kunst’. Maar dit inzicht maakt Leendert niet helemaal blind. Het ‘vlees’ mag dan zegevieren over de ‘geest’, datzelfde vlees noemt hij ook ‘dom, humorloos, onkunstzinnig, proleterig, almachtig’.

Kellendonk scherpt het contrast tussen de wereld van de geest van Leendert en dat van het vlees van Magda zo erg aan dat het je bijna zou ontgaan dat de homoseksualiteit weliswaar ‘een parodieliefde’ is, maar wel ‘een tegenzang in de biologische tragedie’. Daarmee wordt dus weinig positiefs gezegd over de heteroseksuele vorm van liefde. Met de tragiek daarvan maken we kennis in het derde deel van de roman als de vader van het kind, Pechman, op komt dagen en na enige tijd bezit neemt van het kind. De scherpe contrasten van de twee eerste delen van de roman verdwijnen geleidelijk en er komt iets nieuws bij: Pechman gedraagt zich, of krijgt de rol, van de jood die met zijn kind een traditie voort wil zetten. Het kind heette Viktor, hij noemt het Jacob. Magda begint een bijrol te vervullen. Tegen het kind op zijn schoot mijmert hij: ‘Je moeder, mijn prinsje, die heb je nodig in je luiertijd... Maar straks, als je genoeg hebt van die dierlijke moederliefde... dan kom je vanzelf bij je vader.’ Tegenover zijn familie doet hij voorkomen alsof Magda een soort draagmoeder is geweest en zij ziet het zelf: ‘Ik ben van geen enkel belang meer.’

Er wordt in Mystiek lichaam hoog spel gespeeld door Kellendonk. Dat komt vooral door de grote tegenstellingen die hij oproept en die teruggaan tot de Bijbel. De brief van Paulus aan de Romeinen, de evangelies van Mattheus en Lucas zweven achter menig hoofdstuk. Eén van de hoofdstukken is getiteld ‘Vade retro’ en behelst het zelfbeklag van Leendert waarin hij zichzelf ziet als iemand die niet tot de geschiedenis behoort. Letterlijk verwijst ‘Vade retro’ naar Mattheus 16:23 waarin Jezus tegen Petrus zegt: ‘Ga weg achter mij, Satan, gij zijt mij een aanstoot; want gij verzint niet de dingen die van God zijn, maar die van de mensen zijn.’ En dat is precies wat Leendert volgens de logica van Mystiek lichaam heeft gedaan: hij heeft gedacht en gedaan wat mensen kunnen bedenken, en niet wat God via de Bijbel zou hebben opgedragen. Een ander hoofdstuk heet ‘De wederkomst’. Het betreft hier de terugkeer van Leendert naar de Doornenhof, alsof hij een verloren zoon is. Zijn vader heeft het er over dat hij ‘twee kinderen de wereld in heeft gestuurd’, een bijna letterlijke bijbelse formule. De geboorte van Viktor geneest de vader van zijn geestelijke passie voor geld. Het kind leidt hem van de hemel der ideeën terug naar de aarde en hij begint het ook meteen te hebben over de betekenis van een ‘familie’. Ook Leendert keert uit de wereld van de geest terug naar die van het vlees en de aarde (‘hier komt Antaeus’). Niet alleen homoseksuelen worden op de twijfelachtige charme van hun lot gewezen, ook de mannen in het algemeen worden door Magda en Leendert voorgesteld als ijdele hoogvliegers. ‘Mannen’, laat Kellendonk Magda zonder interpunctie zeggen, ‘hebben geen vertrouwen in de meest klaarblijkelijke levensfeiten daarom doen ze alles wat God gedaan heeft nog eens over.’ Alles wat zij doen is het gevolg van ‘baarmoedernijd’.

Ziet men de nuances voor even over het hoofd dan zou men kunnen zeggen dat Mystiek lichaam een roman is waarin Kellendonk zich keert tegen de ‘conjunctuur’ in de liefde die zegt dat men de dingen moet doen die mensen kunnen verzinnen, zoals het bedrijven van ‘seks zonder geschiedenis’. Dat geldt niet alleen voor homoseksuelen, ook voor feministes ‘die het paradijs van de homo deelachtig willen worden’ door zich ‘te kwellen met niewe rolpatronen, ontmoetingsroosters, ochtend- en avondpillen, pessaria, spiraaltjes, sterilisaties...’ - aldus Leendert in conservatieve zwartgalligheid.

In Mystiek lichaam wordt het verhaal twee keer onderbroken door een pagina die tussen haakjes staat. Dan is de ‘Geschiedenis’ aan het woord die zich er over beklaagt dat er nog twee overbodige personen in het verhaal zitten: Leendert en Pechman, ‘Flikkerij en jodendom, dat was van hetzelfde overbodige laken een pak.’ Kellendonk is zich van de gevoeligheid van zulke zinnen duidelijk bewust. Hij presenteert Pechman als iemand die zich uitverkoren voelt en tegen een familielid zegt als hij Viktor komt laten zien: ‘Kijk eens naar dat gezichtje, als dat geen certificaat van echtheid is - zijn hele stamboom staat erin gegriefd!’ De Freudiaanse verspreking waar ‘gegrift’ wordt bedoeld is voor de strekking van het verhaal niet zonder betekenis. Mystiek lichaam keert zich ook (omdat de roman vanuit een niet gepersonifieerd perspectief is geschreven) tegen het idee van het ‘uitverkoren volk’, wellicht verwijzend naar Romeinen 2:29 (‘Die is een jood, die het in het verborgen is’).

Tot de nuances van Mystiek lichaam behoort het slot, waarin Leendert een ‘hoogliedje op de dood’ ten beste geeft. Hij heeft zijn lot aanvaard en is weer verliefd geworden op een jongen. De angst dat hij besmet is door zijn rijpere jongen en die bestemming op zijn beurt heeft overgebracht op zijn nieuwe vriend accepteert hij (‘De dood, daar kon je staat op maken, die zou nooit verstek laten gaan’). Deze geaccepteerde doodsdrift staat tegenover de levensdrift van Magda. Door dit slot zou men moeten concluderen dat Kellendonk in Mystiek lichaam vooral een ondubbelzinnig hooglied op de ‘genieën van de natuur’ (de moeders) heeft geschreven als degenen die met hun buik (‘de wieg van de geschiedenis’) de onvoltooid verleden tijd in stand houden, het imperfectum van de Geschiedenis, ‘het Verbond, de regenboog die het verleden aan de toekomst en de aarde aan de hemel had gekoppeld.’ De mannen, van welke voorkeur ze ook blijkgeven, spelen hierin een bescheiden rol.

Dat Mystiek lichaam een briljant geschreven en gecomponeerde roman is wil niet zegen dat ik het nadrukkelijkc beroep op de metafysica van de Bijbel zo tocjuich.

■