Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 13]

Het IJzeren Gordijn als vergrootglas
Thrillerauteurs weten alles van de Russen

Edward Topol
bert nienhuis

Op z'n Russisch door Edward Topol Uitgever: A.W. Bruna, 204 p., f 24,90
Corruptie door Fridrikh Neznansky Uitgever: Luitingh, 239 p., f24,90
De jacht op de red october door Tom Clancy Uitgever: A.W. Bruna, 316 p., f26,90
Requiem voor een generaal door Trenhaile Uitgever: Elsevier, 269 p., f24,90

R. Ferdinandusse

De bekende thrillerauteur Edward Topol schetst een openhartig en authentiek beeld van het seksleven in zijn geboorteland Rusland. Zo staat het op het omslag, naast een ouderwetse stoel, waarop een bontjas en wat wit, stevig ondergoed. Onder de stoel bontlaarzen. Titel van het boek: Op z'n Russisch. Oorspronkelijke titel: Rossiya v posteli. In het voorwoord beweert Topol dat zijn boek bestaat uit twee manuscripten hem uit Rusland toegestuurd door André A. en Olga V. Hij had die manuscripten al vier jaar in zijn bureaulade liggen, maar merkte dat hij er voor zijn eigen werk passages uit ging pikken. Dus moest het maar eens gepubliceerd, zodat wij, in het Vrije Westen, zouden weten hoe het daar, in dat geheimzinnige land toegaat. De mensen daar, het begint al op school, moeten hun eigen pornografie maken, want de censuur is onbarmhartig. ‘Als het om erotiek en seks gaat,’ aldus het voorwoord, ‘is Rusland zo streng en preuts als een stationshoer die non is geworden. Alles wat met seks te maken heeft wordt door de sovjetcensuur genadeloos geschrapt uit niet alleen de moderne, maar ook de klassieke literatuur die meer dan honderd jaar geleden vóór de revolutie door onder anderen Poesjkin en Lermontov werd geschreven.’ In die twee zinnen kan men al lezen dat het niks wordt. Want het zou heel interessant kunnen zijn om een mooi, gedocumenteerd verslag te lezen van het seksuele leven in het huidige Rusland. Maar Topol heeft het over seks op papier en zijn twee correspondenten, André A. en Olga V. schrijven dan ook alleen over het zuig-, neuk- en naaiwerk. Geen pornografie, zoals we dat van Catharina de Grote tot Raspoetin mochten verwachten, maar stomvervelend opscheppen met de pen. André A.: ‘Samen met mijn pantalon zakte ook mijn onderbroek naar beneden. Broertje wankelde nog even, maar herstelde zich snel. Als een mobiel wapen, een artilleriekanon van Joost mag weten welk kaliber richtte hij zich daarna kaarsrecht op haar gezicht. Als je zo'n zin in een vrouw hebt, dan kan je broertje de fantastische afmetingen van een houwitser aannemen.’ Zo gaat dat door, van zolderkamer tot sauna, en steeds is broertje berestijf bezig. Broertje opereert ook veel in filmkringen (Topol was filmmaker in zijn Russische tijd) op zoek naar de Sovjet-Deep Throat, waar de baas van broertje een hem ontrouwe actrice knevelt en kaalknipt, want zo werden vroeger onder de tsaar de hoeren ook gestraft. Olga V. onderzoekt het geheim van de Russische gulp, zelfs bij een captain van een Toe-104 die met honderd passagiers over het grootse Rusland davert, terwijl het arbeidersvolk beneden ontwaakt om aan de arbeiderswacht te gaan.

Wat treurig dat Topol en Neznansky, de makers van Rode Plein hun samenwerking hebben verbroken. Topols eerste, eigen thriller (Onder water) was wijdlopig en spanningsloos, en dit seksuitstapje is een regelrechte aanfluiting.

Ook Fridrikh Neznansky is helaas in de problemen geraakt. Zijn eerste, eigen boek heet Corruptie, en gaat over een onderzoek - in Moskou - van de jonge rechercheur Toeretski en van diens chef. Het is een ingewikkelde zaak, gebaseerd op de praktijk: op gegevens van een zaak waaraan Neznansky zelf werkte in zijn Moskouse tijd. Zoals te verwachten wordt de zaak geheel afgeschermd door de apparatsjiks en de functionarissen, die daar het systeem in stand houden.

Neznansky moet zich ongetwijfeld verplicht hebben gevoeld met een fantastische plot te voorschijn te komen, nu hij er alleen voor stond, en het is ook niet gering wat hij beschrijft. Maar de treurigheid is dat hij geen boek kan componeren; hij heeft de brede aanpak van een dikke, ouderwetse Russische roman. Veel personages, er wordt gehuild, gelachen, gezopen en gesnikt. Als ze iets op zijn Russisch doen is het meestal met lijsterbesjenever en met ribstuk en pruimen. Alleen als Toeretski eindelijk een vrouw in de armen heeft smeekt hij meteen: trouw met me. Wat dat betreft is de breuk met Topol lijfelijk zichtbaar. In die overvloed houdt de plot maar met moeite stand, voor hetzelfde geld kan de deur opengaan en graaf Vronksy binnenkomen. Met een behoorlijk Amerikaanse editor (Neznansky schrijft in het Russisch) of met een mede-auteur die scenario-ervaring heeft en die van helder schrijven houdt, zou Corruptie weer zo'n boek geworden zijn waar een thrillerfan met een Moskou-tic een moord voor had gedaan.

Kennis van de Russen hebben ze ook in Washington. De Amerikaanse president bekt de Russische ambassadeur af en merkt dan op: ‘De Russen herinneren me te veel aan de maffia-bazen die ik - in de tijd dat ik nog geen president was - vervolgd heb. Dezelfde combinatie van verfijnde cultuur en goede manieren met een volkomen gebrek aan moraal.’ In het origineel, The hunt for Red October, wordt dat nog eens uitgewerkt: die Russen kunnen het ene uur nog wenend in het theater zitten aan het slot van Boris Goedoenov en een uur later tekenen ze zonder gewetenswroeging de executie van weer eens honderd man.

Het onderzeeërdom

In de Nederlandse versie, De jacht op de Red October, ontbreekt dat, zoals er heel wat meer filosofieën over communisme contra vrijheid geschrapt zijn. De auteur van het boek, Tom Clancy, is een verzekeringsagent die graag een thriller wou schrijven. Na een krantebericht over een muiterij op een Russisch fregat begon hij in zijn vrije tijd een studie van het onderzeeërdom en hij bedacht de nieuwste vondst van de Russen, de nauwelijks traceerbare onderzeeër Red October, die ook bij ons in de Bruna-uitgave die naam houdt. De kapitein van de boot, Captain First Rank Marko Ramius, besluit om persoonlijke redenen naar Amerika uit te wijken. Hij schrijft zijn commandant een laconiek briefje: ‘Ik ben op weg naar New York,’ en er ontstaat, zoals te verwachten viel, grote consternatie in het Kremlin en in het Witte Huis, de consternatie waarvan grote thrillers te maken zijn. Twee vloten op de uitkijk, twee vingers bij de knop, een klassieke, dramatische situatie. Tom Clancy werd met het boek de held van Washington, hij mocht komen eten met de staf van het Witte Huis, zijn boek werd op het Pentagon stukgelezen. Reagan heeft niks van een admiraal - voor die rollen namen ze altijd John Wayne, of William Holden, of Burt Lancaster, maar de manier waarop de Amerikanen de zaak uiteindelijk opknappen zal hem zeer aangesproken hebben. De situatie is spannend - het boek valt wat dat betreft tegen. Harkerig geschreven, uitgesponnen. Maar wie houdt van de Run Silent, Run Deep-mystiek, wie gevoel heeft voor dat soort onderzeeërdrama met al die sprongen naar de diverse hoofdkwartieren, zal er best plezier aan beleven. En ook zien dat de Russen uiterst kundige tegenstanders zijn.

Trenhaile

Russen zijn soms zelfs geniaal, zeker als het om intelligence gaat. Wie dat bevestigd wil zien moet de boeken van Trenhaile maar lezen. Ze zijn er in pocket en in een Elsevier-vertaling. Trenhaile, zoals hij op het Elsevier-omslag staat, heet John Trenhaile en hij is een Engelse jurist, zevenendertig jaar oud. Hij schreef de Povin-trilogie. Povin is in de eerste twee boeken (The man called Kyril en A View from the Square) hoofd van de Russische spionage, Kyril, het eerste boek, is fraai en hard. Spannend en voor mensen met een sterke maag, want Trenhaile gaat soms met mensen om als met vliegen. Het speelt in Londen. Maar al in het tweede verplaatst Trenhaile het toneel naar Rusland. In Het Kremlin-signaal (zoals het hier heet) moet een groepje Amerikanen verhinderen dat de Russen een gestrande Awacs in Siberië kunnen betreden en bekijken. Zij krijgen daarbij hulp vanuit de KGB zelf: dat is altijd zwak in een plot,

[p. 14]

maar in het derde boek blijkt dat allemaal voorzien te zijn. In het Engels heet dat boek Nocturne for the general, maar Elsevier, net zo harteloos als Bruna en Red October, maakte daarvan Requiem voor een generaal; ik geef toe het is maar een thriller, maar er is een wezenlijk verschil tussen een donker stemmingstukje en een dodenmis.

In het boek zit Povin al twee jaar in een kamp in de Goelag. Maar de KGB-voorzitter Kazin wil nog zijn laatste geheim weten en offert een ondervraagster, Inna Karsovina, op aan het verhoor van Povin, terwijl ook vanuit het Westen een beetje rare poging om hem te ontvoeren wordt opgezet. Deze Nocturne (de plot heeft met muziek te maken) / dit Requiem zit ook weer vol met Russische eigenaardigheden. Maar ze wegen - hoewel perfect beschreven - niet op tegen de inteelt van de spionageschrijver. Hij bouwt een wereld van intrige, van mores, van logica die op den duur nauwelijks voor de gewone lezer is bij te houden.

Elsevier heeft op de voorzijde van het boek staan: ‘Requiem voor een generaal is van een zeldzame kwaliteit.’ Whitley Strieber. Ik weet absoluut niet wie die Strieber is. Een agent van de KGB of van Elsevier? De eerste Trenhaile vond ik boeiend, de tweede had ook nog de kracht en de spanning die een goede thriller nodig heeft, al hou ik niet van die onverwachte hoge dei ex machina. Maar deze derde liet me onaangedaan, ondanks die hoge kwaliteit. Trenhaile ontknoopt de laatste draden van een marionettenspel dat hijzelf heeft opgezet. Zijn vierde boek is inmiddels in Engeland verschenen: The Mahjong Spies. De troebelen in de smeltkroezen van Peking, Singapore en Hongkong. Trenhaile heeft in dat derde boek zijn Russen uitgezweet.

Als ik hoogleraar in de jongste geschiedenis of in de nieuwste literatuur was loofde ik een medaille uit voor de mooiste studie over de Rus in de moderne thriller-literatuur. En het zou me dan niet verbazen als zou blijken dat de winnaar een universele bestseller gemaakt zou hebben, gelezen in alle politieke en diplomatieke kringen ter wereld.

■