Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 5]

Veel meer dan leprozenkussen
Het particulier dagboek van Léautaud

Journal particulier door Paul Léautaud Uitgever: Mercure de france, 165 p., f38,25

Ed Jongma

Toen ik Léautauds Journal particulier, 1933 wilde kopen, bleek het boek in verschillende boekhandels al uitverkocht te zijn en opnieuw in bestelling. ‘Het vliegt werkelijk de winkel uit,’ verzekerde men mij, ‘we hebben alweer een hele lijst bestellingen. Zullen we u er maar bij zetten?’ Een vrije unieke situatie voor een net verschenen Frans boek, en dat nog wel van een schrijver die al dertig jaar geleden is overleden. Het pleit voor de grote populariteit die Léautaud in ons land geniet. Veel van zijn werk is vertaald in de reeks Privé-Domein van de Arbeiderspers, en in de jaren zeventig heeft de VARA zelfs een tv-programma aan hem gewijd, waarin een bont gezelschap bewonderaars eensgezind zijn lof zong. Ik herinner mij hoe ik Cees Buddingh', een van de prominenten onder hen, in die dagen een grammofoonplaat stuurde waarop Léautaud te beluisteren viel met zijn interviewer Robert Mallet. In een briefje reageerde hij met de woorden: ‘Hoe heerlijk, om His Master's Voice nu in huis te hebben.’

Hoewel het daarna wat stiller werd om hem heen, is toch een halfjaar geleden de belangstelling weer aangewakkerd door het verschijnen van een studie van Edith Silve, getiteld: Paul Léautaud et le Mercure de France, op deze plaats besproken door Rudi Wester. Het is een minutieuze beschrijving van Léautauds relaties met de Mercure de France, de uitgeverij waar hij van 1914 tot 1941 werkte, en waar hij dagelijks schrijvend Parijs aan zich voorbij zag trekken. De notities die hij hieraan wijdde, vormen het leeuwedeel van zijn negentien delen tellende Journal littéraire, en dat daar nu een samenvattende studie over is verschenen, is verheugend en interessant.

Maar de werkelijke reden waardoor Silves boek voor enige opschudding zorgde binnen de Léautaud-gemeente is gelegen in de onthulling van een liefdesrelatie die heeft bestaan tussen Léautaud en Marie Dormoy, aan wier niet aflatende zorg wij te danken hebben dat het Journal littéraire heeft kunnen verschijnen. Maar in deze zorg voor de literaire nalatenschap van Léautaud is zij kennelijk niet zo ver gegaan, dat zij tevens de intieme relatie die tussen hen heeft bestaan, uit de doeken heeft willen doen. Zelfs in een boekje dat zij wijdde aan ‘het geheime leven van Léautaud’ verzuimt zij dit laatste geheim te onthullen, maar voert daarentegen een onbekende op, die in de latere jaren Anne Cayssac, Léautauds grote liefde uit de periode 1914-1930, zou hebben opgevolgd als minnares.

Gevit

Toch geeft zij op de laatste pagina de sleutel tot het geheim, maar men heeft er kennelijk altijd overheen gelezen. Na zijn dood vond men in de binnenzak van Léautaud een foto van een naakte vrouw, wier gezicht bedekt was door een doek of een haarlok. Op de achterkant van deze foto de woorden: ‘Als ik ooit mocht weggaan, praat niet over mij. Laat niemand er ooit achterkomen of er ook maar een vermoeden van hebben hoeveel ik van je gehouden heb. Bewaar deze herinnering voor jezelf, als een geheim.’ Het zijn woorden die geschreven zijn door Léautaud, en Marie Dormoy heeft dus in haar boek niet anders gedaan dan deze uitdrukkelijke wens van haar vriend te eerbiedigen. Dat siert haar, natuurlijk. In mijn bespreking van het boek destijds opperde ik de mogelijkheid, ook al door de wat vitterige wijze waarop zij beknibbelt op het aantal minnaressen dat Léautaud opsomt, dat zij misschien zelf verliefd was geweest op hem. Maar de toch voor de hand liggende conclusie dat haar gevit werd ingegeven door jaloezie eerder dan door dépit, heb ik toen niet getrokken.

Edith Silve kondigde in haar boek het bestaan aan van een Particulier dagboek dat Léautaud heeft bijgehouden over zijn intieme relatie met Marie Dormoy. Dit zou dan een soort vervolg zijn op het particuliere dagboek dat hij bijhield over zijn erotische avonturen met Anne Cayssac, en dat in 1956, een paar jaar na haar dood, werd uitgegeven met een voorwoord van Marie Dormoy, die zich voor die gelegenheid verschuilde achter een mannelijke pseudoniem. Kennelijk achtte Léautaud zijn ‘gewone’ dagboek minder geschikt voor de zeer gedetailleerde ontboezemingen over zijn liefdesleven.

Marie Dormoy.

Anne Cayssac.

Paul Léautaud

Dit Journal particulier 1933 is, ik zei het al, inmiddels verschenen, en het zal naar alle waarschijnlijkheid het eerste deel zijn van een reeks, want Edith Silve, de bezorgster, schrijft in haar voorwoord, dat dit dagboek werd bijgehouden van 1933 tot 1939. Maar, enige zekerheid over mogelijke vervolgen geeft zij niet. Wel maakt zij melding van het feit dat ook Marie Dormoy van haar kant, in haar Mémoires, de verhouding met Léautaud heeft beschreven. Het levert interessant vergelijkingsmateriaal op, waarbij men er niet aan ontkomt licht de wenkbrauwen te fronsen. Van weerszijden blijkt namelijk, althans in het begin, niets van enige verliefdheid. Eerder kan men zeggen dat beiden zich met een behoorlijke dosis fysieke tegenzin aan het karwei zetten. Léautaud bevindt zich in een periode van seksuele windstilte. De verhouding met Anne Cayssac beleeft haar nadagen, en een erg dringende behoefte aan een nieuwe verbintenis heeft Léautaud, die op dat moment 61 jaar is, niet. Hij vergelijkt bovendien voortdurend de fysieke kwaliteiten van Marie Dormoy met die van Anne, en moet keer op keer de superioriteit van de laatste vaststellen. Ook als minnares is Anne in zijn ogen de meerdere.

De Gesel

Maar is Léautaud in zijn haveloze plunje die de ondefinieerbare geurtjes van zijn tientallen huisdieren uitwasemt, zo aantrekkelijk? Marie Dormoy schrijft letterlijk, dat zij hem de ‘leprozenkus’ geeft, maar weet vervolgens toch geen weerstand te bieden aan de aantrekkingskracht van het zeer vrijmoedige liefdesspel waar Léautaud zo'n groot liefhebber van is. Zij is een elegante vrouw, die zich als bibliothecaresse van de beroemde Jacques Doucet-collectie gemakkelijk beweegt in het uitgaande wereldje van Parijs, en men kan zich afvragen, waarom zij het was, die, zonder duidelijk verliefd te zijn, het initiatief nam bij het tot stand komen van de verhouding. Niet ondenkbaar is, dat zakelijke motieven hier ook een rol hebben gespeeld. Als vriendin van Léautaud zou het haar ontegenzeglijk makkelijker vallen om medewerking te verlenen aan het redigeren van het gigantische literaire dagboek van Léautaud.

Toch blijkt al in de loop van dit eerste jaar, dat de intimiteit binnen de verhouding groeit. Wat voor Léautaud daarbij ook belangrijk is, is dat hij in Marie Dormoy een volwaardige gesprekspartner heeft. Want op dat punt is zij Anne Cayssac, die met haar afgunst en kleinburgerlijke bekrompenheid elk geestelijk contact vergiftigt, heel duidelijk de baas. Léautaud schrijft hierover: ‘Na het vrijen tot aan mijn vertrek was ik, zoals altijd, bijzonder op dreef, met een hele heldere geest. Ik had nog wel twee of drie uur kunnen blijven om te kletsen, duizend-en-een dingen te vertellen, onder het genot van koffie en sigaretten. Dit genoegen heb ik niet met de “Gesel” (Anne Cayssac), die ten eerste niets weet van de dingen die mij interesseren - en ten tweede zo egocentrisch is in haar pretenties dat zij alles tegenspreekt en overal gelijk in wil hebben, zonder dat ze vaak ook maar in het minst begrijpt waar ze het over heeft.’

Het is duidelijk, dat Marie Dormoy erin slaagt om in het leven van Léautaud de plaats te gaan innemen die een kleine twintig jaar bezet was door Anne Cayssac. De geschiedenis van beide liefdes heeft Léautaud prachtig en heel ontroerend beschreven in het boekje Le petit ouvrage inachevé, dat in 1964 is verschenen, dus ruim na zijn dood. Het voorwoord is, hoe kan het anders, ook alweer van Marie Dormoy. Zij schrijft: ‘Hij wilde dan ook niet alleen een portret van de Gesel schilderen; nee, hij wilde ook een soort vergelijking maken tussen zijn geliefde uit het verleden en die uit het heden; deze laatste lijkt te zijn begonnen in de jaren 1933-1934 en rond 1939 te zijn geëindigd.’ (sic!) De nieuwe geliefde heet in het boekje Madame X, maar lezing van het Journal 1933 laat er geen twijfel over bestaan dat het hier gaat om Marie Dormoy. Dit mysterie behoort voorgoed tot het verleden.

■