Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 9]

‘Het is met de domheid als met de dode: dom of dood is altijd de ander’

Rudie Kagie

Van het één kwam het ander, want als Matthijs van Boxsel ergens mee begint, pakt hij de zaken degelijk aan. Toen hij vier jaar geleden in het kader van een doctoraalscriptie over Robert Musil op diens redevoering Über die Dummheit uit 1937 stuitte, wilde hij weten wat er in de loop der eeuwen nog meer over het begrip domheid was gepubliceerd. Dat bleek zeer veel te zijn - alleen: nauwelijks iets in het Nederlands. In het Spaans, in het Pools en in het Frans ontdekte hij encyclopedisch opgezette werken met spreekwoorden, gezegden, tekeningen en beschouwingen over de domheid. Van Boxsel vond dat een dergelijk naslagwerk in ons land ten onrechte ontbrak. Met de ijver van een gedreven verzamelaar begon hij een speurtocht langs antiquariaten, bibliotheken en musea, op zoek naar gedrukte wijsheden over zijn studieobject. Nu, vier jaar later, ligt de eerste, in gedistingeerd Gallimard-omslag gestoken aflevering van De encyclopedie van de domheid op tafel. Vier maal per jaar zal er een deeltje verschijnen, waarmee de encyclopedie waarschijnlijk het eerste tijdschrift over domheid in de wereldgeschiedenis is.

Van Boxsel, die zich bescheiden ‘redacteur’ van de uitgave noemt (hoewel hij het eerste, inleidende essay schreef) leerde inmiddels dat het afstandelijk bespiegelen van de materie een hachelijke onderneming is. ‘Het onderwerp ligt nogal gevoelig’, stelt hij vast. Zo zag hij af van verschijning op de televisie, deels omdat de vragen waar Sonja hem mee wilde confronteren (‘wie vind je dommer: Karel van de Graaf of Ivo Niehe’) hem stompzinnig voorkwamen, deels omdat hij lijfelijk geweld vreest als zijn gezicht van het scherm wordt herkend. Een interview in het Algemeen Dagblad resulteerde immers in anonieme telefonades. Wie over domheid schrijft, maakt zich niet populair. Een lezeres van het ochtendblad Trouw zond vanuit Zutphen een woedende brief, waaruit de encyclopedist enerzijds geamuseerd, anderzijds geërgerd over het onbegrip citeert: ‘Hoe komt u erbij om een encyclopedie van de domheid uit te geven? Is een gewone encyclopedie niet genoeg? (...) Ik hoop niet dat als u ooit kinderen krijgt, u hen zult opvoeden met uw eigen ideeën. De wereld gaat aan egoïsme ten onder. Als er domheid bestaat - wat ik weerleg - is dat, omdat mensen te veel met zichzelf bezig zijn. Ik hoop, dat u zult genieten van de gave van het verstand; leer maar aan anderen hoe het intellect werkt en pas goed op uzelf.’ Naast afkeuring oogstte Van Boxsel bijval met zijn schriftuur. Hij toont een brief van Nicolaas Matsier, waarin deze hem wat ‘ideetjes’ aan de hand doet: een structuuranalyse van de moppen van Max Tailleur, een seksueel handboekje voor de gereformeerde onderwijzer alsmede een studie naar de emotionele behoefte van ulo-leerlingen. De onderzoeker ontvangt van meelevende lezers citaten, boektitels, illustraties, essays, gedichten en songteksten waarin het begrip domheid figureert: hij catalogiseert ze zorgvuldig in zijn kaartsysteem. ‘Ik heb,’ zegt hij, ‘misschien wel duizend kaarten met uitspraken van Musil over de domheid.’ Een hoogleraar adviseerde hem, het onderwerp grondig uit te diepen, zodat hij er te zijner tijd op zou kunnen promoveren. De werkloze academicus werkt nu aan een proefschrift over de domheid, maar vooralsnog vergt de redactie van de encyclopedie het merendeel van zijn tijd. Binnen het kwartaal verschijnt deel twee, die een vertaling van Musils Über die Dummheit zal behelzen. Verder staan voor 1986 nog afleveringen op het programma over Bouvard et Pécuchet van Flaubert, en het begrip domheid in (‘en niet van, zoals iedereen denkt’) de bijbel. Het domme blondje, de banaliteit, het idiote en het begrip domheid bij Multatuli en bij Kant komen in 1987 aan de orde.

Het mechanische hoofd van Raoul Hausmann (1919) op het omslag van De encyclopedie van de domheid

Matthijs van Boxsel
bert nienhuis

Gesprek met encyclopedist van de domheid Matthijs van Boxsel

Ernst

Domheid, zegt Van Boxsel, is een versleten begrip, waarvan de inhoud met de dag verandert. Het liefst zou hij het woord uit de roulatie nemen, het onderzoeken, het munten - zodat het weer betekenis krijgt - en het daarna weer in roulatie brengen. Met verbazing signaleerde hij, dat de helft van de tientallen boeken die hij over de domheid raadpleegde het onderwerp op satirische toon behandelt; de overige schrifturen vond hij humoristisch vanwege de ernst waarmee de domheid benaderd wordt. Dat laatste kan ook van de Encyclopedie gezegd worden, geeft de samensteller toe: ‘De ironie schuilt in de ernst waarmee ik op het thema inga. Als je de domheid met humor tegemoet treedt, wordt het al snel oubollig. Pas je er een serieuze theorie op toe, dan relativeer je die theorie meteen. Zowel humor als wetenschap voldoen niet om domheid mee te lijf te gaan. Ook anderen die over de domheid schreven hebben vastgesteld dat er maar één manier is om met domheid om te gaan. Dat is met een soort essayisme. Het eerste nummer is daarom een essay, geschreven in een wat plechtstatige, blufferige stijl. Er zitten passages in, die rechtstreeks afkomstig zijn uit christelijke werken; alleen is het woord waarheid vervangen door het woord domheid. Die uitspraken bleken perfect te kunnen blijven staan. Ik verwacht niet, dat iemand het eruit haalt - dat is mijn plezier. Toen ik de tekst klaar had, heb ik het een tijdje opzij gelegd. Daarna heb ik sommige stukken herschreven, en wel zodanig dat er het tegenovergestelde kwam te staan van wat aanvankelijk werd beweerd. Vaak was dat veel leuker dan het origineel, dus dat heb ik gehandhaafd.’

Volgens de encyclopedie blijft, wie zich afvraagt wat domheid is, er ‘schatplichtig’ aan. Het gaat de samensteller niet alleen om de incidentele domheid, het misverstand, de logische kortsluiting of de ruzie, schrijft hij. ‘Het gaat ons in de eerste plaats om de structurele domheid, om datgene wat we nu na een klinische analyse dom zouden kunnen noemen.’ Matthijs van Boxsel zou geen domme mensen in zijn omgeving kunnen aanwijzen; het is vele jaren geleden - ‘toen ik nog niet beter wist’ - dat hij voor het laatst iemand voor dom uitmaakte. ‘Het lukt me al jaren niet meer zo'n vruchtbare woede te ontwikkelen dat ik iemand kan gaan haten. Om iemand dom te noemen moet je hem haten. Het is met de domkop net zoals met de dode: dom of dood is altijd de ander. Ik geloof niet, dat iemand echt dom is. Er zijn mensen die zich uit veiligheidsoverwegingen dommer houden dan ze in werkelijkheid zijn - dat is een vorm van listige domheid. Het gaat me om de theorie. Praktische voorbeelden van domheid interesseren me niet. Wat ik wil onderzoeken zijn de mechanismen die er achter steken.’

Het onderzoekswerk werd zowel aangenamer als interessanter, toen Van Boxsel besloot om de domheid niet langer als ‘relatief object’, maar als ‘absolute voorstelling’ te interpreteren. Hij was in een antiquarisch prentenboek allegorische afbeeldingen van de domheid tegengekomen. ‘Dat was een hele opluchting, want als domheid absoluut is kan iedereen haar vanuit zijn invalshoek definiëren. Als je wilt uitmaken wat dom is, red je het niet met relatieve domheid. Daarom zeg ik dat domheid absoluut is, maar in mijn hart weet ik dat het onzin is.’

Kwartel

Filosoferen over het groteske tekort aan verstandelijke vermogens lijkt een vrolijke bezigheid, maar Van Boxsel verzekert dat het ‘geen sinecure’ betreft. Symbolentaal en de logica van retorische principes moest hij zich eigen maken om de domheid volledig te kunnen begrijpen. Dat lukte alleen door er ‘dikke boeken’ over te lezen. De man die de boomtak afzaagt waarop hij zit is een klassiek voorbeeld, dat te kinderachtig voor woorden lijkt, maar als je wilt uitrekenen waar het precies mis gaat en waarom middel en doel in zijn geval niet overeenstemmen moet je over een bepaalde scholing beschikken die ik niet had.’ Inmiddels heeft de publicist door zelfstudie deze leemten in zijn kennis opgevuld. ‘Daarom,’ licht hij toe, ‘zeg ik ook ironisch aan het einde van het eerste boekje dat een systematische begrenzing in het beste geval gepaard

Vervolg op pagina 12