Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

‘Wie hat er gespielt?’ - ‘Wie speelde er?’
De vertaler als vernieler

De dood van mijn broer door Roswitha Quadflieg Vertaling: Daan Cartens Uitgever: Bzztôh, 104 p., f24,50

Paul Beers

Begin maart kreeg ik een boekje in handen van de tot nog toe alleen als grafica en typografe bekende Duitse kunstenares Roswitha Quadflieg, Der Tod meines Bruders (Arche Verlag, Zürich). Het beschrijft op een tegelijk gevoelvolle en ingehouden wijze de commotie rond de dood van haar 33-jarige lievelingsbroer ten gevolge van een fietsongeval. Het beschrijft vooral de reacties op dit gebeuren van de inmiddels her en der wonende gezinsleden: de toegewijde, dappere moeder, de allang elders levende vader - een beroemd toneelspeler - de twee broers en de andere zuster. Door het heden heen, de vele telefoontjes, het elkaar weerzien vóór en op de begrafenis, de vader die zich plotseling weer naast zijn vrouw schaart als ouder van hun zoon, geeft de schrijfster in sobere, zeer doeltreffende flash-backs een beeld van het leven van dit buitenbeentje in de familie. Hij was een in het leven verdwaalde die nooit een vaste plaats kon vinden, die voor iedereen en zichzelf ongrijpbaar bleef en die nu als het ware spelenderwijs zijn bestemming lijkt te hebben gevonden. Aldus de suggestie van de schrijfster. Een klein, fijn boekje, mooi van toon en prachtig uitgegeven.

Een maand later ligt de vertaling in de boekhandel, uitgegeven door Bzztôh. Op de titelpagina blijkt dat de ondertitel ‘Die subjektive Wahrnehmung einer Familie’, die in het Duits zelfs op de omslag stond, is weggelaten. De naam van de vertaler Daan Cartens eist alle ruimte op. In het colofon wordt de ondertitel vermeld, daar staat echter ‘Der Tod meines Brüder’ in plaats van Bruders, twee fouten in één woord. Rechts daarvan lees ik het motto: ‘(...) Dít beroert me, maakt me gevoelig voor het vergankelijke en het toekomstige (...)’. Er staat ‘fürs Vergangene’, dus ‘voor het voorbije’ of ‘voor het verleden’. Ik ben nog niet aan het boek begonnen, maar heb op elke pagina al een aanmerking.

Ik begin te lezen en denk even dat het nog wel gaat. Dan stuit ik op pagina 13 op ‘onsteltenis’, op 14 ‘Ekkerhart’ voor Ekkehart, op 15 ‘biden’ voor bieden, op 16 ‘sleëen’ voor sleeën. Op 17 staat de zin: ‘In het tehuis (...) verstoorde hij telkens het middagslaapje door op zijn hoofdkussen te plassen en zich voor de lachende kinderen telkens weer (...) om de oren liet slaan.’ Op 17 lezen we ook van de muzieklerares: ‘Zij had Baldrian gekozen.’ Is Baldrian een ons onbekende componist? Nee, het is Duits voor valeriaan. Staat in elk woordenboek, ook in de Prisma. Hier is dus iemand bezig die te beroerd is om een woordenboek op te slaan, die ‘sie nahm Baldrian’ vertaalt met ‘zij had Baldrian gekozen.’ Die drie regels verder alle records slaat door: ‘Wie hat er gespielt?’ te ver... vertalen? met: ‘Wie speelde er?’

Ik kies snel mijn Baldrian en probeer kalm te blijven. Ik pak mijn archief en citeer uit mijn artikel ‘De onverdraaglijke spellingsziekte’ in VN van 10 december 1983: ‘(...) mijn nieuwsgierigheid naar een lang stuk van Daan Cartens over de Oostenrijke schrijfster Ingeborg Bachmann sloeg bij lezing alras om in onvervalste ergernis, toen ik na “schotsen” voor “schotten” en “ontkent” (voltooid deelwoord) voor “ontkend” in de eerste Duitse citaten zetfout op zetfout zag staan.’ En: ‘(...) zijn vertalingen van de eenvoudigste regels getuigen van zorgeloosheid en onbekwaamheid.’ Cartens blijkt nu niet alleen regels maar zelfs een heel boekje te durven vertalen, terwijl hij totaal geen Duits kent. En hij is zijn eigen redacteur, want hij werkt bij Bzztôh. Gesubsidieerd als redacteur, straks nog gesubsidieerd als literair vertaler.

Op pagina 25: ‘Want telkens als een patiënt met de dingen die om hem heen stonden, gereed gemaakt moest worden, werd ik geroepen om deze handelingen over te nemen.’ In het Duits: ‘Denn immer, wenn einem Patiënten klargemacht werden sollte, wie die Dinge um ihn standen, wurde ich gerufen, um diese Angelegenheit zu übernehmen.’ Moet dus zijn: ‘Want telkens als een patiënt duidelijk gemaakt moest worden hoe het met hem stond, werd ik geroepen om dit op mij te nemen/om me hiermee te belasten.’ Zo kan in elke wat langere zin wel een fout worden aangewezen.

De drukfouten houden niet meer op: ‘verschuiven’ voor verschuilen, ‘gebeurt’ voor (was) gebeurd, ‘vertelt’ voor (had) verteld, ‘ellenig’ voor ellendig, ‘Moeeder’, ‘enn’, ‘buiiten’, ‘weiegerende benen’, ‘tieenof’ voor tien of, ‘gworden’, ‘hooftletters’, zelfs: ‘Steeds was voor hem gedekt op zijn reeds tientallen jaren lege plaats gedekt’. Het aantal malen dat een punt ontbreekt is ontelbaar, de komma's zijn op de meest willekeurige en verwarrende wijze geplaatst, ettelijke regels beginnen met een kleine letter.

Een rij vertaalblunders die buiten het zinsverband kunnen worden geciteerd: ‘Auf Raten’ is niet ‘op aanraden’, maar op termijnbetaling: ‘Kaff’ is niet ‘café’ maar nest, gat; ‘Zug oder Bähnli’ is niet ‘tram of trein’, maar trein of bergbaantje; ‘Dein, Dich liebender’ is niet ‘Je, Je van je houdende’, maar Jouw, Je liefhebbende; ‘Kofferkammer’ is niet ‘koffiekamer’, maar bijvoorbeeld vliering; ‘sich umbringen’ vertalen we hier niet met ‘zich ombrengen’, maar met je van kant maken; ‘die beiden Geschwister’ is niet ‘twee naasten’, maar broer en zus; ‘sich wiedertreffen’ is niet ‘zich weer treffen’, maar elkaar weer ontmoeten; ‘Dass er seinen Bekannten mitbrachte’ is niet ‘Dat hij zijn geliefde had meegebracht’, maar ‘zijn kennis’ (mnl.), zeker als kort daarvoor al vertaald is: ‘Een kennis zou hem rijden’; ‘Die Schwägerin und der älteste Bruder’ is niet: ‘Mijn schoonzus en mijn oudste zus’; ‘Wer wohl an meinem Grabe stehen wird?’ fragte später der Vater. ‘Ob eines meiner Kinder?’ vertaal je niet met: ‘Of aan die van één van mijn kinderen?’; iemand ‘aufs Korn nehmen’ is niet ‘iemand onder handen nemen’, maar in de gaten houden; ‘Ich hatte mich bei ihm eingehakt’ vertaal je niet met: ‘Ik liep bij hem onder de arm’ en ‘gedichten reciteren’ heet bij ons voordragen.

In VN van 24 december 1983 reageerde Daan Cartens aldus op mijn stuk van toen: ‘Maar ik heb geen zin om “mea culpa” te roepen voor iets waar ik niet verantwoordelijk voor ben.’ Deze keer is hij voor alles verantwoordelijk, voor vertaling én redactie. Mag ik hem nu dringend verzoeken om nooit meer een regel te vertalen, zijn redacteurschap bij Bzztôh/Bzzlletin neer te leggen en eerst eens enkele jaren fatsoenlijk in de leer te gaan. Een boek verkrachten uitgerekend van iemand die bekend staat als een van de fijnste hedendaagse boekkunstenaars is onvergeeflijk.

■