Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 7]

peter mors

Leven als een vlinder aan de oppervlakte van het bestaan
Over de schoonheid van neurologische pathologieën

The Man Who Took His Wife for a Hat. And Other Clinical Tales door Oliver Sacks Uitgever: Summit Books, 233 p. f49,70

Doeschka Meijsing

In Kuifje en de sigaren van de Pharao ontmoet Kuifje, aan boord van de ms. Epomeo op weg naar Port Said, de professor Siclone. Deze hooggeleerde heer loopt in gedachten verzonken tegen een luchtkoker op, en verontschuldigt zich met de woorden: ‘Neemt u mij niet kwalijk, kapitein.’ Het volgende moment ontstaat er bijna een handgemeen met de schurk Rastapopoulos, tegen wie hij ook opgebotst is, waarop hij zich verontschuldigt met de woorden: ‘Excuseert u mij. Ik hield u voor een luchtkoker.’

Deze situatie die in de categorie van de vooral in de jaren vijftig populaire categorie grappen over ‘de verstrooide professor’ lijkt te vallen, is in werkelijkheid een geval van een beschadiging van de rechterhersenhelft. Zo althans zou de diagnose luiden van de klinisch neuroloog Oliver Sacks, die zich, in de voetsporen van de Russische neuropsycholoog A.R. Luria, tot taak heeft gesteld gevallen van rechterhersenhelftbeschadiging te onderzoeken en te beschrijven. De hele geschiedenis van de neurologie en de neuropsychologie, zo stelt hij, kan gezien worden als een onderzoek naar de werking van de linkerhersenhelft, dat deel van de hersenen dat als een computer in staat is schema's en programma's te genereren, in het algemeen dus zorgt dat we in staat zijn tot abstrahering en categorisering. De hersenhelft, die de cruciale mogelijkheden om de werkelijkheid te herkennen beheerst is altijd gezien als meer primitief en minder gespecialiseerd.

De titel van Sacks' boek luidt: The man who took his wife for a hat. And other clinical tales; het motto dat het boek heeft meegekregen is van William Osler: ‘To talk of diseases is a sort of Arabian Nights entertainment’ - en inderdaad, ik heb zelden zo'n fascinerende, ontroerende en bewonderenswaardige stoet van mensen voorbij zien trekken als in de ‘case-histories’ die Sacks beschrijft.

Neem het geval Dr. P. Een gerenommeerd musicus die de oogarts raadpleegde omdat hij dacht dat er iets met zijn ogen aan de hand was. Hij werd doorverwezen naar de neuroloog. Tijdens het onderzoek bleek hij een opgewekt en erudiet man, geliefd bij zijn studenten en vrienden. Het enige was dat hij bij het aantrekken van zijn schoenen zijn voet voor zijn schoen hield; bij het opzetten van zijn hoed het hoofd van zijn vrouw op zijn eigen hoofd wilde zetten en bij het begroeten van een bezoeker de staande klok de hand wilde schudden. Als Oliver Sacks hem een handschoen voorhoudt en vraagt wat dat voorwerp is, antwoordt hij: ‘Een glad oppervlak, met inkepingen; het heeft vijf uitstulpingen.’ Ja, zegt Sacks, u gaf me een beschrijving, vertelt u me nu eens wat het is. ‘Iets wat iets bevatten kan?’ vraagt Dr. P. Maar wat kan het dan bevatten? ‘Het kan zijn inhoud bevatten,’ zegt Dr. P. lachend, ‘het zou een portemonnee kunnen zijn, bijvoorbeeld, voor munten van vijf verschillende groottes.’

Waar dit voor mij een schoolvoorbeeld is van een inspirerende onorthodoxe kijk op de wereld, is het voor de klinische neurologie een geval van visuele agnosia: Dr. P. is, volgens Oliver Sacks verloren in een wereld van levenloze abstracties. Ook de schilderkunst die Dr. P. als hobby beoefent, toont een ontwikkeling van realisme naar verregaande abstractie. De vrouw van Dr. P. noemt het een artistieke ontwikkeling. Maar Oliver Sacks noemt het een tragische, pathologische tentoonstelling ‘die bij de neurologie thuishoorde, niet bij de kunst’.

De massieve tumor en degeneratie in de visuele gedeeltes in de hersenen van Dr. P. zorgden ervoor dat hij de wereld en de dingen in de wereld niet meer kon ‘zien’ als representatie, hij zag alleen nog maar in abstracte categorieën, en herkende geen dingen zelfs zichzelf niet op een foto. Maar hij had er iets op gevonden om te kunnen overleven: door middel van zijn muzikaal geheugen, dat niet was aangetast (omdat het in de linkerhersenhelft ligt?) wist hij zich in het dagelijks leven te handhaven. Hij neuriede onophoudelijk melodieën bij dagelijkse handelingen als aankleden en eten. Op die manier had hij een methode ontwikkeld - voor een toast met jam deze melodie; voor het overhemd met stropdas gene melodie - waarmee hij alle voorwerpen die voor hem vreemde abstracties bleven, wist te herleiden tot een functie. Het enige recept dat Sacks hem dan ook voorschrijft, is om de muziek tot het belangrijkste van zijn leven te maken.

Kiplekker

Het probleem met beschadigingen van de rechterhersenhelft is dat het voor patiënten met een dergelijk syndroom onmogelijk is hun probleem te onderkennen. Ze kunnen eventueel intellectueel begrijpen wat er met hen aan de hand is, maar ze kunnen niets corrigeren omdat dat deel van hun hersenen dat voor die correctie verantwoordelijk zou moeten zijn, eenvoudigweg niet meer functioneert. In veel gevallen komen ze bij de neuroloog terecht met de mededeling dat ze zich kiplekker voelen, dat er met hen niets aan de hand is. ‘Ze zeiden dat ik maar eens naar u toe moest gaan om dat ik de hele tijd scheef loop,’ zei een vijfentachtig jaar oude timmerman met verschijnselen van de ziekte van Parkinson, ‘maar ik voel me niet scheef lopen.’ Toen Sacks hem voor een spiegel liet lopen, zag de man heel duidelijk dat hij sterk naar een kant overhelde en kon hij dat corrigeren. Zonder spiegel echter bleef hij, zonder zich dat een moment bewust te zijn, hellen als de toren van Pisa.

Op dat moment deed zich het therapeutisch moment voor, zegt Sacks. De man dacht lang na, erkende zijn probleem en vroeg of je het kon vergelijken met een waterpas, die hij vroeger bij zijn werk gebruikte; of, door de ziekte van Parkinson zijn ‘waterpasmechanisme’ in de hersenen niet meer werkte. Bevestiging van die vraag bracht de man op een lumineus idee: wat als ze eens een bril zouden construeren waarin in de rand een kleine waterpas op ooghoogte gemonteerd zou worden? Zou dat niet een constante correctie teweeg kunnen brengen? Na constructie van zo'n bril was de man na enige weken geheel gewend om de blik van de ogen automatisch naar de rand van de bril te laten gaan en zichzelf in de voorgeschreven verticale positie te houden.

Een ander voorbeeld is dat van een vrouw die door een ongeluk hersenbeschadiging had opgelopen waardoor ze links niet meer in staat was iets waar te nemen, zonder dat ze zichzelf dat ook maar een ogenblik bewust was. Begrijpen deed ze wel wat er aan de hand was, maar ze kon er niets mee omdat dat gedeelte van haar bewustzijn dat de linkerhelft van de wereld moest waarnemen, uitgeschakeld was. Zo klaagde ze herhaaldelijk dat ze te weinig te eten kreeg, omdat ze slechts de rechterhelft van haar bord waarnam. En ook al zei men tegen haar dat er op de linkerhelft van haar bord nog voedsel lag, ze was niet in staat om het te zien. Noch in staat om het te voelen, te ruiken. Wat zij er op bedacht, was een draaistoel. Elke keer als ze naar haar gevoel haar bord leeg had, en toch nog honger had, realiseerde ze zich verstandelijk dat er links nog eten op haar bord moest liggen. Dan gaf ze haar stoel een draai naar rechts, totdat de

[p. 8]

linkerhelft van haar eten in zicht kwam, zodat ze het voedsel kon nuttigen. En als ze dan nog honger had, gaf ze haar draaistoel weer een zet - net zolang totdat ze het gevoel had verzadigd te zijn. Maar altijd bleef er op de linkerhelft een kleine hoeveelheid eten achter. Zelf benoemde ze het ook als het probleem van Zeno en de pijl. Het zou eenvoudiger zijn, geeft Sacks toe, als ze het bord had rondgedraaid, maar zo werkte het kennelijk niet.

Zesde zintuig

De drie bovengenoemde gevallen zijn voorbeelden van manieren waarop de linkerhersenhelft ‘machineachtig’ de uitgeschakelde rechterhelft kan helpen. Er zijn schrijnender voorbeelden in het boek te vinden waar dat niet meer lukt. Op een bepaald moment in zijn betoog benoemt Sacks naast de vijf zintuigen waarover we beschikken een zesde zintuig: dat zintuig waarmee we, zonder het ons bewust te zijn, de wereld als reëel, persoonlijk en emotioneel ervaren. Het is het zintuig waarmee we ons behaaglijk en vertrouwd voelen in ons eigen lichaam, althans ons eigen voelen in ons eigen lichaam; of waarmee we, om het iets ongemakkelijker te maken, ons onbehaaglijk, maar vertrouwd voelen in onze herinneringen. Storing aan dat zesde zintuig, dat van Sacks kennelijk in de rechterhelft situeert, leidt tot bekende verschijnselen als geheugenverlies (onderdeel van de ziekte van Korsakov in The Lost Mariner) of dementie; of een gebrek aan gevoel voor het eigen lichaam.

In beide ‘case-histories’, die van ‘De verloren matroos’ en die van ‘De dame zonder lichaam’, luidt de half uitgesproken stelling van Sacks, dat iemand die een gedeelte van zijn geheugen kwijt is, of iemand die niet meer de vanzelfsprekende beschikking heeft over het functioneren van zijn lichaam, leeft in een staat van ‘deprivation’, een woord dat nauwelijks te vertalen is met ‘verlies’ of ‘beroving’. Hij stelt zich, zoals een arts betaamt, op als iemand die vindt dat alleen degeen die beschikt over het volledig functioneren van lichaam en geest, kan bogen op het predikaat niet te leven als een vlinder op het oppervlak van het bestaan. Dat iemand al zijn (door wie?) gegeven ‘faculties’ zou moeten kunnen gebruiken. Dat is, sinds de ontwikkeling van de geneeskunde en de filosofie in de Griekse oudheid, de aangegeven weg in de manier waarop wij over onszelf en andere mensen denken.

Tegelijkertijd merk je aan alles wat Sacks schrijft dat hij met alle macht onder zijn door zijn opleiding bepaalde opvatting probeert uit te komen. Niet voor niets citeert hij in zijn voorwoord Nietzsche: ‘Wat de ziekte betreft: zijn wij niet geneigd ons af te vragen of we zonder zouden kunnen?’ En in zijn behandeling van het geval van ‘De verloren matroos’, degeen met geheugenverlies, raadpleegt hij A.R. Luria die zei: ‘A man does not consist of memory alone. He has feeling, will, sensibility, moral being...’

Naarmate je verder leest in The Man Who took His Wife For A Hat, hoe meer je onder de indruk komt van Sacks' ‘zwei Seelen, Ach! in seiner Brust’. In het hoofdstuk ‘Witty Ticcy Race’ beschrijft hij een man, Ray, die lijdt onder het in 1885 door Gilles de La Tourette ontdekte syndroom, waarbij de drager ten prooi is aan ongecontroleerde spastische bewegingen en ongecontroleerd, vaak smerig taalgebruik. Deze man Ray had zich een redelijke positie weten te verwerven door zijn

Vervolg op pagina 13