Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

Over de veranderlijkheid
Een selectie uit de latere verhalen van Machado de Assis

Vrouwenarmen door Machado de Assis Vertaling en nawoord: August Willemsen Uitgever: De Arbeiderspers, 184 p., f32,50

Maarten Steenmijer

Afgaande op Vrouwenarmen - een selectie uit de latere verhalen van de ook in Nederland inmiddels gemeengoed geworden Braziliaan Machado de Assis - was ook in het Rio de Janeiro van ongeveer een eeuw geleden een van de voornaamste drijfveren van het menselijk handelen de behoefte aan een groots en meeslepend bestaan. Of in ieder geval aan de publiekelijke erkenning daarvan. Het ontbrak niet aan mogelijkheden. Wie zijn heldhaftigheid wilde bewijzen, kon naar het zuiden trekken, waar van 1893 tot 1895 een kleine burgeroorlog woedde. Als je over bijzondere talenten meende te beschikken, hoefde je het niet zo ver te zoeken: emplooi genoeg voor schilders, componisten en andere kunstenmakers. Ook iemand die zijn geld investeerde in een zaak van algemeen belang, zoals een kliniek, en er bovendien zelf het hardste werkte, mocht rekenen op ieders achting. Goed voor je imago was ook het voornemen je een tijdje helemaal alleen terug te trekken om de geest de gelegenheid te bieden op geniale gedachten te komen. Kon je je deze luxe niet permitteren, dan was er altijd nog een kansspel dat de hoop op een beter bestaan levend hield. En natuurlijk was er de liefde, dat grootse gevoel dat volgens niet weinigen de poorten naar de volmaaktheid opende.

De praktijk blijkt op den duur minder luisterrijk dan gehoopt. Bijvoorbeeld omdat iemands motieven minder nobel zijn dan ze op het eerste gezicht lijken. Dat ondervindt in ‘De geheime reden’ de compagnon van de man die de kliniek op poten zet. Het altruïsme van de geldschieter is niets meer dan een vernisje op diens macabere sadisme. Er bestaat voor deze ongenaakbare man maar één vorm van genieten, en dat is een ander te zien lijden, hoe meer hoe liever.

Deze ziekelijke vorm van een groots en meeslepend beslaan is een van de weinige die het einde van een verhaal haalt, en dat is tekenend voor het pessimisme van de schrijver. Bijna alle personages moeten voor het verhaal ten einde is hun hoofd buigen. Bijvoorbeeld de succesvolle polkacomponist die zijn leven vergalt met de ambitie een serieus werk op zijn naam te hebben staan. Het lukt hem niet en hij sterft zoals hij geleefd heeft: in onmin met zichzelf.

Of neemt de verstokte vrijgezel in ‘Maria Cora’, die tot zijn verbazing merkt dat hij smoorverliefd is. De vrouw op wie zijn oog is gevallen, is in de steek gelaten door haar man. Hij meent uit haar woorden begrepen te hebben dat als hij haar echtgenoot doodt niets een huwelijk meer in de weg staat. Als hij na zeer veel moeite het karwei geklaard heeft, stuit hij tot zijn ontsteltenis op de deugdzaamheid van de vrouw: zij kan niet trouwen met de man die haar echtgenoot heeft vermoord, hoe ontrouw deze ook geweest mag zijn.

Kleine en grote drama's

Een eeuwige ‘pruimbal tussen willen en kunnen’ is ook Maria Regina, uit ‘Trio in la-mineur’. Zij is verliefd op twee mannen omdat één niet voldoende voor haar is. Als de ene haar bezoekt, verveelt hij haar al snel en completeert ze zijn onvolmaaktheid door zich de ander voor de geest te halen, en omgekeerd. Door haar zucht naar perfectie blijft ze alleen achter.

Evenals in De Psychiater - de eerste bloemlezing uit Machado de Assis' verhalen - is in Vrouwenarmen een van de belangrijkste thema's de veranderlijkheid van de mens. Waar vroeger sprake was van verzengende liefde is nu alleen nog maar onverschilligheid (‘Mariana’), wie verteerd werd door een onbeantwoorde liefde kan later heel gelukkig zijn met een ander (‘Eeuwig!’).

Van het besef dat de tijd voortschrijdt en alles wat belangrijk was onbelangrijk maakt, is het werk van Machado de Assis diep doordrongen. Vandaar waarschijnlijk dat hij niet te veel woorden vuil wil maken aan de kleine en grote drama's die inherent zijn aan het menselijk bestaan. Zijn verhalen zijn helder en strak van opbouw, het taalgebruik is onopgesmukt. Maar de nuchtere vorm dient niet om op ironische wijze afstand te creëren. De woorden van de verteller van ‘Eeuwig!’ zouden voor Machado de Assis zelf kunnen gelden: ‘Ik deed dit niet heimelijk lachend, men versta mij wel; mijn verbeelding werkte dit alles in volle ernst uit.’

Hoezeer het de auteur ernst is, wordt in twee verhalen uit deze bundel onverbloemder dan ooit duidelijk: ‘De geheime reden’ (over de macabere praktijken van de kliniekdirecteur) en ‘Vader en moeder’ (een slavenvanger hoeft zijn kind vanwege geldgebrek niet naar het vondelingenhuis te brengen als hij een zwarte slavin heeft gevangen; zij krijgt van ellende een miskraam). Voor een beminnelijke ironische glimlach laten deze verhalen geen ruimte.

Wie de vorige delen van de serie Machado de Assis-vertalingen kent (Posthume herinneringen van Brás Cubas, Quincas Borba, De psychiater en Dom Casmurro) zal in Vrouwenarmen niet voor grote verrassingen komen te staan. Maar dat wist hij al. In Quincas Borba staat immers: ‘maar het leven, mijn lieve lezer, bestáát uit niet meer dan vier of vijf situaties, die voor het oog door de omstandigheden worden gevarieerd en vermenigvuldigd.’

■