Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

Onbeschermde eerlijkheid
Carel Peeters

Toen Jean-Paul Sartre met zijn driedelige boek over Flaubert L'Idiot de la famille bezig was werd hem herhaaldelijk gevraagd of dit geen bedenkelijk escapisme was: waren er geen belangrijker dingen op de wereld dan het achterhalen van wat Flaubert precies op 18 juni 1838 had gedaan? Toen Sartre zich druk maakte om tot de oprichting van een linkse onafhankelijke krant (Libération) te komen, of toen hij geld, tijd en goede naam gaf aan La cause du peuple, werd hem gevraagd of hij zich niet van de literatuur aan het afwenden was. Dit heen en weer tussen literatuur en politiek is karakteristiek voor het engagement in existentiële zin: het is voor iemand die deze filosofie aanhangt onmogelijk om zich lang uitsluitend met politiek bezig te houden. Maar ook niet uitsluitend met de ‘existentie’. Simone de Beauvoir was zich hier nog meer van bewust dan Sartre, dat blijkt vooral uit haar romans, die in het geheel van wat zij geschreven heeft een ondergewaardeerde rol lijken te gaan spelen. Simone de Beauvoir wist heel goed dat zij geen vernieuwer van de roman was zoals Proust, Joyce, of Sarraute. Daar staat tegenover dat haar romans en verhalen op een zeer leesbare manier existentiële dilemma's blootlegden. Wat zij aan literaire vernieuwing miste compenseerde ze met een rijkdom aan menselijke en morele situaties. Er is geen roman die zo duidelijk het engagement, de twijfel en de hoop van intellectuelen in de ‘republiek van de illusies’ van vlak na de oorlog schildert als De mandarijnen. Schildert: dat is het woord voor de menselijke taferelen die ze opriep en ze deed het met een sterke hang naar ‘waarheid’, een woord dat alleen bij haar echt iets schijnt te betekenen. Het is niet een behoefte aan saillante onthullingen van menselijke zwakheden of eigenaardigheden. Bij Simone de Beauvoir is het de behoefte zonder schild of masker te leven, met het onvermijdelijke gevolg dat ze zich onbeschermd overleverde aan de publieke moraal. Haar relatie met Sartre (‘le couple mythe contre le mythe du cou-

[p. 4]

ple’) vertolkt die onbeschermde eerlijkheid. Deze intellectuele eerlijkheid en haar activistische moraal beheersen haar autobiografische geschriften Mémoires d'une jeune fille rangée, La force de l'age, La force des choses en Tout compte fait. In haar romans worden de intellectuele dilemma's beschreven: in Le sang des autres de bourgeois-intellectueel die zich verbonden voelt met de arbeiders maar nochtans geen arbeider kan worden; in Tous les hommes sont mortels de consequenties van de menselijke sterfelijkheid (zodat men zijn tijd goed moet gebruiken omdat een prolongatie van het leven er niet in zit). Het doel heeft bij Simone de Beauvoir nooit de middelen geheiligd; haar ‘geloof’ in het Maoistische China is nooit zo groot geweest als van Sartre. Er is geen schrijver die mij zozeer heeft weten te overtuigen van de inhoud van het begrip ‘vrijheid’, door haar romans, maar ook door het essay Pleidooi vooreen dubbelzinnige moraal. Wat bij Sartre abstract blijft - bijvoorbeeld zoiets als het existentiële dilemma van het doen van keuzes - wordt bij De Beauvoir concreet: in de personages en hun omstandigheden. De boeken die ze heeft geschreven zijn een direct uitvloeisel van haar eigen filosofische en persoonlijke omstandigheden, dat geldt voor Le deuxième sexe, voor La vieillesse en Une mort très douce (over de dood van haar moeder). Ze zijn weinig bedacht, ze ontstonden onder de druk van de omstandigheden. De Beauvoir heeft nooit veel affiniteit gehad met die kant van het existentialisme waarin de absurditeit van het leven de boventoon voerde. De ‘Beauvoiriaanse imperatief’ luidde: ‘Het is aan de mens om te maken dat het van belang is mens te zijn en hij alleen kan uitmaken of hij daar in geslaagd is.’ Ook een andere uitspraak van haar, die ik niet letterlijk kan citeren, heeft mij altijd aangesproken: wie niet in God gelooft kan niemand de schuld geven. De consequenties van een dergelijke opmerking moet men niet onderschatten: het veroorzaakt een ongemakkelijk verantwoordelijkheidsgevoel. Het beeld van Simone de Beauvoir als saaie lerares heeft bij mij nooit post weten te vatten. Ik heb het altijd voor onmogelijk gehouden om iemand saai te noemen die met zoveel luciditeit over zichzelf kon schrijven. Bovendien was het iemand die voor zichzelf wilde instaan en toch in staat was de ‘ander’ - zoals de vervelende existentiële term luidt - te bewonderen. Het existentialisme was niet zonder nuances, dat blijkt wel.

■