Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 3]

Kuifje op de divan
Serge Tisserons psychoanalyse van Kapitein Haddock, Professor Zonnebloem, Bianca Castiafiore en Koko

Tintin chez le psychanalyste door Serge Tisseron Uitgever: Aubier/Archimbaud, 191 p., f33,80
Kuifje in barcelona Hommage aan Hergé Uitgever: Casterman, 63 p., f32,50

Beatrijs Ritsema

Een van de redenen waarom Freuds theorieën over het psychisch functioneren van de mens op zovelen zo'n grote aantrekkingskracht hebben uitgeoefend, is de mogelijkheid die geboden wordt om onbekommerd aan de slag te gaan, terwijl er altijd wel íéts uitkomt. Hetzelfde mechanisme doet zich voor bij de beslissing om in de supermarkt een pak instant Sacher Torte te kopen. De aanwijzingen voor de bereiding van de verleidelijk afgebeelde taart staan er duidelijk op vermeld, maar het is de in afwijkende kleur en schuin gedrukte aanbeveling die de doorslag geeft: ‘Kan niet mislukken!’ Niemand die de moeite heeft genomen zich enige tijd in Freuds ideeën te verdiepen en daarna besloten heeft de verworven kennis op het een of ander toe te passen, zal een dergelijke onderneming achteraf als mislukt beschouwen. Dat komt doordat de theorie van Freud (en dus van zijn adepten) gebaseerd is op twee principes: ‘De dingen zijn niet wat ze lijken’, en: ‘Zoekt en gij zult vinden’. Met andere woorden, bij voldoende inzet van de speurder is succes verzekerd.

Serge Tisseron is psychoanalyticus, arts en tekenaar. Op de achterflap van zijn boek Tintin chez le psychanalyste staat dat hij in 1975 de eerste was die een medisch proefschrift in de vorm van een stripverhaal maakte. Tisseron is blijkbaar niet iemand die er tegenop ziet bruggen te slaan tussen zeer ver uit elkaar gelegen disciplines.

Wat hebben Kuifje en de psychoanalyse met elkaar te maken? Op het eerste gezicht weinig, maar zoals regel 1 van Freud luidt: ‘Schijn bedriegt’, en wie weet tot wat voor interessante bevindingen het leidt als Kuifje eens echt op de divan wordt gelegd. Om misverstanden te voorkomen: Tisserons boek is volstrekt serieus bedoeld. Behalve op het omslag staat er geen enkel plaatje in, het jargon liegt er al evenmin om en de duidingen gaan heel ver. Het enige waarin het boek afwijkt van de gangbare essayistiek is het frequente gebruik van uitroeptekens. Gemiddeld wel drie of vier per pagina. Dit doet een beetje aan huis-aan-huis-bladjournalistiek denken. Bij elke ontdekking wil Tisseron dat de lezer met hem mee applaudisseert.

Bijfiguren

De titel is tamelijk misleidend, want wie er ook bij Tisseron op de divan ligt, Kuifje zelf hoort daar niet bij. Dat had ik ook niet verwacht, omdat van de door Hergé bedachte personages Kuifje de minste dynamiek vertoont. Hij legt zich er weliswaar op toe om het onrecht te bestrijden, hij is slim en alert, maar over het geheel genomen fungeert hij slechts als katalysator. Zoals in alle avonturenverhalen gaat het ook in de meeste Kuifjes om de strijd tussen goed en kwaad en dat verloopt volgens het stramien van ‘bad guys’ die iets bekokstoven, waarna de ‘good guys’ hun handen vol hebben om dit te voorkomen of het onheil weer ongedaan te maken. In deze constellatie kan goedheid zich alleen profileren in de vorm van een reactie op slechtheid. Zonder misdadigers en boeven zou er voor Kuifje weinig te beleven zijn, net zo min als voor de lezers. Kuifje reageert op wat zich aan hem voordoet, meer dan dat hij zelf allerlei dingen in zijn hoofd heeft. Dit maakt hem ongeschikt voor de psychoanalytische benadering: hij heeft nu eenmaal geen zwakheden, geen frustraties en vooral geen verleden.

Tisseron gooit zich met des te groter enthousiasme op de bijfiguren en op hun geestelijke vader Hergé. Naar mijn smaak doet hij dit met te veel verwarring van niveaus. Dingen die hij uit De avonturen (verzamelnaam voor alle Kuifje-albums) haalt, betrekt hij op de persoon Hergé en feiten uit diens leven of uitspraken van hem in interviews gebruikt hij voor de analyse van het fictionele werk. Binnen de psychoanalytische leer is dit natuurlijk geoorloofd. Als we bijvoorbeeld denken aan het begrip ‘sublimatie’, het defensiemechanisme waarmee het individu sociaal minder geaccepteerde neigingen uitleeft via de omweg van een activiteit die wel in aanzien staat, althans minder gevaarlijk is (gedichten schrijven in plaats van meisjes versieren), dan effent dit de weg om zonder veel scrupules heen en weer te springen tussen de kunstenaar en zijn werk, de grenzen tussen het een en het ander te laten vervagen en dan uit te komen bij een grote pan gebonden soep, waarvan de bestanddelen elkaars kleur en smaak hebben overgenomen. Dit vond ik wel een beetje een bezwaar, al weet ik dat Hergé in een interview met Numa Sadoel heeft gezegd: ‘Ik ben Kuifje, maar ook Haddock, Zonnebloem en Jansen & Jansens.’ Het werk is onvervreemdbaar eigen aan de kunstenaar, het is een betekenisvolle neerslag van wat er in hem is omgegaan, maar de twee vallen niet met elkaar samen, hoe permeabel de grenzen ertussen ook mogen schijnen.

Uit: Kuifje in Tibet

Hergés belangrijkste thema is volgens Tisseron het herenigen van wat uit elkaar is gevallen, ofwel hoe de separatie weer ongedaan gemaakt kan worden. De angst van kinderen om door hun ouders in de steek gelaten te worden is daar de oervorm van en de achtergrond van het Oedipusdrama. In de eerste helft van De Avonturen is Kuifje dan ook voortdurend bezig om vaders hun natuurlijke of symbolische kinderen terug te bezorgen. ‘Kind’ wordt door Tisseron ruim opgevat. Ook de verloren fetisj der Arumbaya's, waar Kuifje in Het gebroken oor achteraan jaagt om hem aan de rechtmatige eigenaar, het Etnografisch Museum, terug te geven, valt hieronder. In De sigaren van de farao brengt hij de ontvoerde zoon van de maharadja Rawjahpoutalah terug naar zijn vader. In De blauwe lotus zorgt hij ervoor dat de krankzinnig geworden zoon van professor Wang weer geneest (een geestelijke hereniging) en laat in een moeite door zijn vriend Tsjang, de wees, adopteren door het echtpaar Wang. Hij vindt de scepter (in De scepter van Ottokar), voorziet professor Kalys van het hem rechtmatig toekomende mineraal Kalistheen (in De geheimzinnige ster) en herstelt kapitein Haddock in zijn waardigheid als gezagvoerder van de Karaboudjan (in De krab met de gulden scharen). Ook verderop in de serie vinden nog talloze ontvoeringen (Zonnebloem in De zonnetempel en De zaak Zonnebloem, Bianca Castafiore in Kuifje en de picaros) en even zovele herenigingen plaats. Een van de treffendste verbeeldingen van verlatingsangst is te vinden in Mannen op de maan, als een deel van het gezelschap na een wetenschappelijke excursie met het maanwagentje terugkeert naar de raket en ziet dat er aanstalten gemaakt wordt om te vertrekken. De raket start, verheft zich, maar valt weer terug op de maan.

Hadoque

Drie van De Avonturen verdienen om verschillende redenen speciale aandacht. Om te beginnen is dat Het geheim van de Eenhoorn/De schat van Scharlaken Rackham - in Tisserons optiek het pièce de résistance van Hergés oeuvre. In deze albums die een eenheid vormen, gaat het om de speurtocht van Haddock naar de schat van zijn voorouder François Hadoque (Tisseron: het herstel van de teloorgegane band met de vader). De plot is buitengewoon ingewikkeld. Er is sprake van een op de Brusselse rommelmarkt door Kuifje bij toeval aangeschaft model van een zeventiende-eeuws schip, waar allerlei andere partijen achteraan zitten, en dat deel blijkt uit te maken van een verzameling van drie scheepsmodellen. Haddock herkent het schip als de Eenhoorn, zoals afgebeeld op een schilderij dat zijn voorouder voorstelt. Hij leest het dagboek van François Hadoque dat hij op zolder had liggen, en vertelt de hele geschiedenis aan Kuifje in een pagina's lange monoloog, waarin hij zich gaandeweg sterker identificeert met zijn voorvader en de gevechtsscènes met de zeerover Scharlaken Rackham zo levendig uitbeeldt dat Hergé automatisch in flash-backs terechtkomt.

Het voert te ver om de rest van de verwikkelingen weer te geven, maar in ieder geval gaat het om een schat (de erfenis van Hadoque), een gezonken schip, een onbewoond eiland en de speurtocht van de kapitein naar datgene wat hem toekomt. Tisseron verkondigt de theorie dat Hadoque een bastaardzoon van Lodewijk de Veertiende was en dat dit gruwelijke geheim zich doorzette over de generaties (le fantôme du chevalier) en dat pas zijn afstammeling kapitein Haddock de verloren gegane verbintenis zou kunnen herstellen.

Als hefboom voor de ontsluiering neemt Tisseron de zin ‘Que le grand cric me croque et me fasse avaler ma barbe, si je lâche un mot à ce sujet.’ Dit zegt de kapitein op het eind van De zonnetempel, als hij de zonnekoning der Inca's belooft om niets over hun bestaan te vertellen aan de rest van de wereld. Deze uitspraak, althans de eerste helft ervan, ‘de grote kraakvis moge me kraken’, lag ridder Hadoque in de mond bestorven. De papegaaien op het onbewoonde eiland waar hij als schipbreukeling terechtkwam en waar Kuifje en Haddock enkele vergeefse opgravingen doen, roepen het hem drie eeuwen later nog na.

Hoe ligt precies de relatie? Ridder Hadoque, bastaardzoon van Lodewijk de Veertiende, de Zonnekoning, - deze hypothese wordt door Tisseron overigens niet bewezen; hij wijst slechts op een leeftijdsverschil dat de bloedverwantschap niet hoeft uit te sluiten - betuigt zijn onvoorwaardelijke trouw aan zijn vader/koning en rekent af met de piraat Scharlaken Rackham die een bedreiging vormt voor elke gevestigde orde, dus ook voor de koning. En passant eigent Hadoque zich een schat toe die Rackham zich even tevoren had verworven door het buitmaken van een Spaans schip. Een schat die tien maal zoveel waard is als de losprijs voor een koning, zoals Rackham tegen hem opschept. Een bezit kortom dat iemand zelf tot koning maakt. En waar haalden de Spanjaarden in die tijd hun kostbaarheden vandaan? Inderdaad, van de Inca's. Zo sluit zich de cirkel. Kapitein Haddock vindt uiteindelijk de schat van zijn voorvader (herstelt daarmee de verloren vaderbinding) en laat de andere Zonnekoning (die van de Inca's - ook een soort vader) wat aan hem toebehoort, namelijk zijn geheime rijk.

Uit: Het geheim van de Eenhoorn

Ik heb geprobeerd Tisserons redenering zo duidelijk mogelijk weer te geven, maar erg bevredigend kan ik hem niet vinden. Niet alleen rammelt hij van alle kanten

[p. 4]

(vooral de bastaardhypothese is erg zwak), maar uiteindelijk zou de schat van Scharlaken Rackham, waardoor de kapitein in goede doen komt te verkeren en zich kasteel Molensloot kan permitteren, afkomstig zijn van de Inca's. Ik denk dan eerder aan rijkdom door heling dan aan een geslaagde queeste van een zoon naar zijn vader.

Bianca

Een staaltje van op Jacques Lacan gebaseerde psychoanalytische consonantie is de volgende reeks die Tisseron met gepaste trots opsomt: RACKham le Rouge, RAnKo (de gorilla uit De zwarte rotsen), le CRAbe aux pinces d'or, OttoKAR, KARAboudian, RAsKAR KApAK, CARreidas en PiCARos. Leuk gevonden, maar wat moet je er verder mee? Geduid wordt het niet.

Kuifje in Tibet en De juwelen van Bianca Castafiore zijn de twee andere albums die Tisseron terecht een aparte positie toekent. Binnen het geheel van De Avonturen nemen ze in zoverre een uitzonderingspositie in dat er geen schurken in voorkomen. ‘Tibet’ was het boek waar Hergé zelf het meest op gesteld was. Hij tekende het na een periode waarin hij gekweld werd door ‘witte nachtmerries’ vol sneeuw en ijs, een tijd ook van psychiaterbezoek. De sfeer in dit boek is inderdaad van een beangstigende pracht en het verhaal gaat eigenlijk alleen maar over vriendschap en het vertrouwen van Kuifje dat Tsjang niet dood is - geen geringe prestatie om iets abstracts wat zo weinig aanleiding tot actie geeft, in onsentimentele beelden te kunnen weergegeven, met als hoogtepunt de hartverscheurende treurigheid van de Yeti, het menselijke monster, die alleen moet achterblijven als Tsjang eenmaal gevonden is.

‘Tibet’ is het enige verhaal waarin Kuifje zelf tot leven komt, niet door middel van karakterfouten of merkwaardige eigenschappen zoals voor de andere personages geldt, maar omdat dit de enige keer is dat hij zelf iets wil, namelijk Tsjang vinden. Hij initieert de handeling en wordt ook meteen door de anderen voor gek verklaard. De plot is flinterdun en toch heeft het verhaal een grote geladenheid.

Nog sterker geldt dit voor De juwelen van Bianca Castafiore, een verhaal waarin niets gebeurt wat de moeite waard is en waarin Hergé alle regels van het genre met voeten treedt, maar het desondanks spannend weet te houden door het uitzetten van het ene dwaalspoor na het andere. De handeling speelt zich af in en om kasteel Molensloot, een vredige versie van de Huis Clos-situatie, die al snel uit balans wordt gerukt door de aankomst van Bianca Castafiore, de Milanese nachtegaal en prototypische stoorzender. Zij ontregelt haar omgeving letterlijk door haar oorverdovend stemgeluid (‘Ha, ik lach bij het zien van mijn schoonheid in dees' spiegel’), waaronder dassen en haren beginnen weg te wapperen, en figuurlijk door haar stoomwalsachtige wijze van optreden: egocentrisch en onverstoorbaar davert ze over andere mensen heen, in staat noch bereid om zich open te stellen voor andere dingen dan die uit haar zelf voortkomen. De running gag in dit boek - een plot kun je het nauwelijks noemen - bestaat eruit dat ze steeds haar juwelen kwijt is en ze dan weer terugvindt. Tisseron, die zoals te verwachten gewag maakt van een extreem narcistische persoonlijkheid die geobsedeerd is door het verlies van haar maagdelijkheid (de juwelen), trekt een vergelijking met het door Freud beschreven ‘jeu de la bobine’, het spel met het garenklosje: een kind van anderhalf denkt dat een voorwerp niet meer bestaat als je het verstopt, en kan zo eindeloos geamuseerd worden door het laten verdwijnen en weer opduiken van objecten.

In De juwelen heeft Hergé zijn gepreoccupeerdheid met vogels aardig uitgeleefd. De papegaai vervulde altijd al een betekenisvolle rol. In Het gebroken oor is een papegaai de enige die de naam van een bepaalde boef weet. Helaas duurt het even voor hij het geheim loslaat, want hij slaat grotendeels komische wartaal uit (‘Bulletje, pwet, pwet’) en kreten van gelijke strekking. De papegaaien op het eiland van Hadoque zijn al ter sprake geweest en in De juwelen geeft Bianca Castafiore aan Haddock de papegaai Koko ten geschenke, een echo van haar onwelkome genegenheid en een bijna even grote stoorzender als zijzelf. Al snel neemt Koko haar vaste uitroep ‘hemel, mijn juwelen’ op zijn repertoire evenals de geïrriteerde woorden waarmee Haddock de telefoon opneemt: ‘Hallo, ik luister.’ Geïrriteerd, omdat het meestal iemand is die slagerij Van Kampen wenst te spreken. De andere vogels zijn een uit die 's nachts de zolder onveilig maakt en La Castafiore bang maakt met zijn gekrijs (Tisseron beschouwt hem als de laatste gevleugelde incarnatie van Hadoque) en een ekster die als voorbode van naderend onheil al op het eerste plaatje te zien is, iets wat niet door Tisseron is opgemerkt. Later zal de ekster zich schuldig maken aan de diefstal van een smaragd. Als Bianca Castafiore op het eind van het boek in Milaan schittert in de rol van La gazza ladre, de diefachtige ekster, brengt dit Kuifje op een idee over de vindplaats van het verdwenen juweel.

Uit: De juwelen van Bianca Castafiore

Hommage

Hoe meer ik vorderde in Tintin chez le psychanalyste, hoe sterker ik het idee kreeg dat het slap gezever was. Aan erudiete toespelingen geen gebrek, maar een duidelijke of verrassende visie zit er niet achter. Tisseron bedekt al het leuke en verfrissende van Kuifje onder een dikke laag stoffige symbolen. Juist een boek als De juwelen, waarin Hergé het genre parodieert en tegelijk zichzelf vervolmaakt, moet niet kapot geanalyseerd worden. Het is van zichzelf en aan de oppervlakte al leuk genoeg. Het bedrijven van dieptepsychologie is altijd al een gevaarlijke bezigheid, omdat degene die zich daaraan te buiten gaat licht vervalt in oeverloze onzin, maar het is nog gevaarlijker wanneer het object van onderzoek zich niet laat vangen, bijvoorbeeld omdat het te lichtvoetig is. De symbolenscharrelaar treft dan in de kuilen die hij graaft slechts zijn eigen pretenties aan.

Tekening van Peret uit Kuifje in Barcelona

In het boek Kuifje in Barcelona, een hommage aan Hergé, staan allerlei schilderijen en tekeningen afgebeeld van kunstenaars die zich door Kuifje hebben laten inspireren. Het boek bevat ook een paar artikelen over de betekenis van Kuifje en het beste is dat van Juan Bufill die een lijst van thema's presenteert met een kort commentaar, geïllustreerd met de nodige citaten uit het werk van Hergé. Een simpeler benadering is nauwelijks denkbaar: hij gaat bijvoorbeeld in op gezochte voorwerpen, noodweer, verschijningen, rust en beweging, het land van de dorst, duizend bommen of het woord, verwarring van tijden en de dromen. Toch geeft dit een beter beeld van waar Kuifje eigenlijk over gaat dan de hele woord- en symbolenbrij van Tisseron.

Het thema ‘dromen’ - toch bij uitstek geschikt voor een psychoanalytische explicatie - wordt door Tisseron niet speciaal naar voren gehaald, terwijl dromen juist een van de sterkste punten van Hergé vormen. De nachtmerries waarin hij zijn personages verzeild laat raken doen denken aan het stukje film dat Dali ooit maakte voor Hitchcocks Spellbound: de droomscène van de ten onrechte van moord beschuldigde Cary Grant. Lugubere slagschaduwen, een beetje overdreven tekenperspectief en een nog wezenlozer sfeer dan er normaal gesproken al van de tekeningen afstraalt.

Hergés tekenstijl is realistisch, met zoveel aandacht voor details dat het resultaat sterker wordt dan louter natuurgetrouwheid ooit zou kunnen opleveren. Over de klare lijn is al veel gezegd; Hergés figuren bewegen zich op kousevoeten door een omgeving die, hoeveel activiteit er ook in plaatsvindt, altijd een verstilde indruk maakt.

De avonturen van Kuifje hebben zoveel te bieden op esthetisch en amuserend vlak dat het helemaal niet nodig is om er nog meer uit te willen halen. Hergé werd meer door perfectie geobsedeerd dan door zijnsvragen. Zoals professor Zonnebloem opmerkt, wanneer hij vastgebonden aan een paal op de brandstapel zich omgeven ziet door vervaarlijke Inca's: ‘Wat een overtuiging bij de minste figurant!’ Door deze houding wordt Hergé ten voeten uit getekend en zelf tekende hij die ook altijd.

■