Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

Kurkdroge sherry
De elegante zuinigheid van Anika Brookner

Family and Friends door Anita Brookner Uitgever: Triad Grafton, 187 p. Importeur: Van Ditmar, f16,65
Familie en vrienden door Anita Brookner Vertaling: M. Lindenburg Uitgever: Contact, 191 p., f24,50

Anthony Paul

Hotel du Lac, de roman waarmee Anita Brookner in 1984 de Booker Prize won en die haar voor het eerst succes bracht, is een hoogstaand, droog, droevig, geestig werkje, nogal grijs en mistig. Bewonderaars zagen er iets tijdloos in; anderen vonden het, net als Brookners overige werk, toch wel erg ouderwets. Het was een variatie op een verhaal dat Brookner al eerder had verteld, bijvoorbeeld in het krachtiger en interessanter Providence - het verhaal van een aardige, intelligente, vrouwelijke dame van stand die verliefd wordt op een man die haar uiteindelijk ontglipt, en wel door naar een andere vrouw toe te trekken, iemand van een meer banaal fysiek-aantrekkelijk type. De typische heldin van Anita Brookner is slecht voor het leven toegerust door haar damesachtige, geborgen opvoeding in de schoot van een familie die buitenlands, en daardoor des te hechter en beschermender is, een sociaal eiland (Brookners eigen familie komt uit Rusland), ze is schrijfster of academica (Brookner is zelf een vooraanstaand kunsthistorica gespecialiseerd in achttiende-eeuwse Franse schilderkunst), en ze houdt nog vast aan ouderwetse genoegens als zijden jurken en goede manieren. Ze deinst terug voor het brute heden, is geestig, dapper en hartverscheurend eenzaam. Het sociale spectrum van deze romans is net als de reikwijdte van hun inlevingsvermogen beperkt; de toestand in de buitenwereld wordt net als bij Jane Austen of Ivy Compton-Burnett genegeerd; er is sprake van een zeker gebrek aan warmte, temperament en levenslust; het proza is vlekkeloos. Anita Brookner is een kurkdroge sherry; wie het vuur van rum of de warme hartversterking van een kop chocola wenst, moet zich elders oriënteren.

Familie en vrienden is, vergeleken met Anita Brookners eerdere boeken, panoramisch. Er is nog wel een damesachtige heldin die ten onder gaat, en opnieuw een knappe behandeling van het eeuwige conflict tussen haar en de harteloze versierster; maar er is nog een heleboel meer. De roman vertelt het verhaal van een generatie - twee broers, twee zusters, de dame en de vrouw - van kind af tot de late middelbare leeftijd. De kroniek lijkt de periode van het eind van de jaren twintig tot zo ongeveer de jaren zestig te omspannen, maar data of verwijzingen naar de wereld van kranten en geschiedenis worden angstvallig vermeden. Ook wordt er niet van ons gevraagd deze mensen te zien als bij uitstek kenmerkend voor de bourgeoismaatschappij wier vitaliteit versukkelt tot verbouwereerde apathie; er dringen zich geen betekenissen of boodschappen op. Brookner is een afstandelijke waarneemster voor wie geldt wat Virginia Woolf over Meredith schreef: hij ‘maakt ons een buitengewoon hoog compliment waaraan wij romanlezers niet zo gewend zijn... Hij acht ons in staat tot onzelfzuchtige nieuwsgierigheid naar het gedrag van onze naaste’.

De familie in kwestie is de familie Dorn; ze hebben een of ander familiebedrijf in Londen en zijn afkomstig van het vasteland - ‘Europeanen’, noemen de Engelsen zulke mensen helaas nog altijd - en joods, een gegeven dat pas in een laat stadium en dan nog indirect tot uiting komt. Er is een matriarch, Sofka (voluit: Sophie), weduwe van een man die een losbol bleek en een teleurstellend grootindustrieel. Maar in elk geval is hij nu ‘in alle opzichten een buitenstaander’. Sofka heeft plannen voor haar vier kinderen: de zoons, met de heroïeke namen Frederick en Alfred, zullen zich vestigen op de ruïnes van hun vaders fortuin en de wereld veroveren. Frederick, een charmeur, zal harten mogen breken, en als hij al te zeer een playboy blijkt, zal de serieuze Alfred de zaak op zijn schouders nemen. Van de meisjes, Mimi en Betty, wordt verwacht dat ze flirten en zich speels gedragen. Sofka heeft ‘de details van hun bruiloft al muurvast in haar hoofd’, al blijft beider huwelijksleven voor haar onindenkbaar.

Frederick en Betty breken los uit deze knusse tirannie, de burgerlijke familiegevangenis, overgemeubileerd in bruin fluweel, met haar koffie en marsepeingebakjes, haar tuinlieden en kleermaaksters, haar matinées musicales, haar bruiloften; de achtenswaardige Alfred en de zachtmoedige, passieve Mimi worden door het leven op de knieën gedwongen, de eerste doordat hij vastzit aan een onafwendbaar lot en de laatste doordat ze het hare ontgaat.

's Werelds harteloosheid

De speelse, innemende Frederick zweeft weg op de wind en wordt hôtelier aan de Rivièra; hij onttrekt zich op subtiele wijze aan dat Engelse imago dat zijn moeder voor hem heeft verordineerd, en grijpt weer terug op een herkomst uit een wat verder verleden. Deze au fond vrouwelijke man vindt zijn draai in een leventje van luiheid en matige verkwisting, samen met zijn volmaakte levensgezellin, de ordinaire, energieke Evie. Ook Betty weerstreeft haar moeder zonder moeite: ‘At fifteen she is already the accomplished flirt her mother has always thought she wanted her to be’ - verkeerd vertaald als ‘precies zoals haar moeder haar altijd graag had willen hebben’, en niet ‘(...) altijd had gedacht dat ze haar had willen hebben’, waardoor een essentiële observatie verloren gaat. Ze pikt de jongen van wie haar zus Mimi houdt in en dankt hem al snel weer af; ze wordt naar een Zwitserse kostschool gestuurd maar neemt de benen naar Parijs, waar ze danseres wil worden. Mimi's mislukte liefde is een ramp waarvan ze niet meer herstelt: ze blijft de opgedane kennis van 's werelds harteloosheid haar hele verdere leven verdringen. Alfred, die zo Engels wil wezen als de Big Ben, is het slachtoffer van zijn geweten: hij betoont zich loyaal aan datgene waar hij een broertje aan dood heeft en onderwerpt zich aan een leven dat iedere bevrediging uitsluit, volgens een meedogenloze dialectiek die door de scherpzinnige auteur wordt uitgelegd: Alfred hoopt het hart te winnen van zijn nichtje Nettie, en meent dat hij dat verdient, omdat hij altijd zo'n oppassende zoon is geweest. ‘Hij weet nog niet dat mannen die hun moeder in alles gehoorzamen, zelden de bewondering van andere vrouwen oogsten.’ Sofka vindt het achteraf ‘wel wat hard dat juist haar interessantste kinderen zijn verdwenen. Zij ziet geen verband tussen deze twee factoren,’ hoewel Alfred dikwijls heimelijk over dat verband nadenkt.

Anita Brookner

Tenslotte blijken de avontuurlijke broer en zus even vast te zitten in hun respectievelijke ballingsoorden als de verdorde thuisblijvers. Hoe eigenzinnig, hoe vol van laaiend egoïsme iemand ook is, het leven laat hem uiteindelijk toch vastlopen, lijkt de sombere boodschap te zijn. Betty, zwaarlijvig nu, ligt op de rand van een Californisch zwembad te mokken omdat haar familie haar verwaarloost. Frederick paradeert continu door de straten van Nice of Bordighera, zijn panamahoed afnemend voor de dames. Thuis in Londen vraagt Mimi zich af wat er gebeurd is met de ludieke krachtbron die de andere twee vroeger voortstuwde, en die zij en Alfred in het leven hebben moeten missen. Zo eindigt het boek. Sofka is inmiddels dood, en zonder twijfel is er weldra een nieuwe ronde trouwerijen te verwachten.

Deze roman houdt zijn onderwerpen op een afstand met zijn compacte, vaak aforistische proza en zijn gebruik van de tegenwoordige tijd, dat in dit geval niet een handeling in het heden suggereert, maar een onveranderlijke, tijdloze feitelijkheid. De kwaliteit van het proza wordt niet overal geëvenaard in de vertaling; te vaak verwatert de elegante zuinigheid in een overdaad aan woorden of wordt Brookners spitse geestigheid afgevlakt. Wanneer Sofka Frederick aanmoedigt tot flirten, bijvoorbeeld, tekent de auteur daarbij aan: ‘And no harm is meant by it. Harm may be done, but it is never meant.’ Dit bezit een stoïcijnse beknoptheid die in het Nederlands uitdijt tot: ‘En er zit geen kwade opzet bij. Misschien wordt er wel kwaad mee aangericht, maar dat is dan nooit opzettelijk.’ Een treffender voorbeeld: Betty en Frederick worden ‘these artists in self-referral’ genoemd; dat wordt: ‘deze twee, die er eens meesters in waren zich in het middelpunt van de belangstelling te plaatsen.’ Nog één laatste, willekeurig gekozen voorbeeld: ‘Betty is so violently single-minded that she will flirt with herself if there is nobody else immediately available’ wordt: ‘Betty is dermate eenkennig dat ze met zichzelf begint te flirten als er niemand anders voorhanden is.’ ‘Eenkennig’ is gewoon fout; en vanwaar dat ‘begint’?

■