Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 6]

Men spreekt niet zo van deze dingen
Honderd liefdesgedichten van na 1945

Liefde is het enige. De honderd mooiste liefdesgedichten na 1945 bijeengebracht door Kees Winkler Uitgever: Novella, 122 p., f14,90

Diny Schouten

‘De dingen hebben soms eenzelfde naam: / een lichte kus, elkaar verwilderd bijten, / zacht mokken, blindelings met huisraad smijten, / vreemd, het valt alles onder liefde saam,’ dichtte Max Dendermonde in een sonnet dat ‘Liefde’ heet. Het zijn vertederende regels, die ook wel de prolegomena zouden kunnen zijn tot een duizelingwekkende studie over de liefde in de letteren. Kees Winkler moet Dendermondes sonnet minder mooi hebben gevonden dan ik: hij nam het niet op in zijn bloemlezing van de ‘honderd mooiste liefdesgedichten na 1945’. Wel koos hij een ander gedicht van Dendermonde, het sonnet ‘Een wonder’, met ongeveer dezelfde inhoud, maar in dat gedicht permitteert Dendermonde zich uitdrukkingen (‘het tweezaam klimaat’, ‘de loodzware noemer wij’) waardoor het juist niet door mijn selectie zou zijn gekomen. Daaraan merkte ik dat ik niet alleen met Winkler van mening verschil over wat liefde is, maar ook wat poëtisch geoorloofd is.

Liefde. Het is een heerlijk, maar ook ingewikkeld onderwerp. De begripsbepaling van het thema lijkt me het moeilijkst, want als, zoals Dendermonde opmerkt, bijten, mokken en met huisraad smijten er al onder vallen, wat valt er dan níét onder? Om zulke academische tobberijen heeft Kees Winkler zich niet het hoofd gebroken. Hij koos blijmoedig uit gedichten ‘van zeer verschillende Nederlandse dichteressen en dichters. Zij schreven hun liefdeslyriek meestal vóór hun vijftigste jaar, hetzij erotisch, hetzij meer platonisch getuigend van hun al of niet in vervulling gegane liefdes’, schrijft hij in zijn inleiding.

Ik zeg ‘blijmoedig’, omdat Winkler zich concentreerde op gedichten waarin ‘liefde’ betekent: verklaringen van liefde (‘Ik heb je lief’; ‘Ik hou van je’, of woorden van gelijke strekking komen in bijna alle door hem gekozen gedichten voor), of de weemoedige herinnering aan de eerste dagen van bliss. In geen van de honderd gedichten (van Aafjes tot Zuiderent) wordt gerept van de woeste wanhoop die een gewoon mens, voor of na het vijftigste jaar, onmiddellijk na de eerste supreme momenten bevangt als Hij niet opbelt, of met een Ander is gesignaleerd. Zou Winkler echt menen dat die wat cynischer kijk is voorbehouden aan dichters en dichteressen bóven de vijftig? Ik miste, voor de nuances dat het allemaal zo eenvoudig niet ligt, de namen van Annie Schmidt, Harmsen van Beek, Elisabeth Eybers en Ida Gerhardt.

Winkler zegt er eerlijk bij, dat zijn keuze van ‘de mooiste’ liefdesgedichten ‘zuiver persoonlijk’ is. ‘Zuiver persoonlijk’ is niet helemaal de correcte uitdrukking voor zijn smaak: Winkler valt vooral voor de onproblematische, candle-light betekenis die sommige mensen aan het begrip ‘liefde’ geven: liefde is geluk.

Niet dat het allemaal kaarslichtpoëzie is, die hij bijeenbracht. Tenminste, ik deins ervoor terug om de gedichten die hij opnam van Achterberg, Buddingh', Emmens, Eykelboom, Herzberg, Hoornik, Lodeizen, tot en met Vasalis en Vroman, zo te noemen. Het selectieprincipe was alleen nogal eenzijdig, zodat ook Winklers claim, dat hij ‘een goed beeld’ geeft van de naoorlogse liefdeslyriek, enigszins in het gedrang is gekomen.

Gemakzuchtig

Dat ‘goede beeld’ geldt zo ongeveer wel voor de vertegenwoordigde namen, al miste ik behalve de reeds genoemde namen (toch niet onze minste dichteressen), ook die van Faverey en Krol. Van Lucebert en Reve wordt vermeld dat zij geen toestemming gaven. Met de verhoudingen ligt het anders: één Herzberg op twéé Ankie Peypersen en twéé Nel Noordzij's; of één Emmens en één Eykelboom op drie Aafjesen, drie Andreussen, drie Elburgs en vijf Koplands, dat geeft eerder een ‘zuiver persoonlijk’ dan een ‘goed’ beeld van de naoorlogse liefdespoëzie.

Zo ongecompliceerd als Winklers voorstelling van de liefde is, zo simpel is ook de indeling van zijn bundel. Jacob Groot, die een paar jaar geleden een soortgelijke bloemlezing samenstelde (De liefste, uitgegeven door De Harmonie en nog verkrijgbaar), gaf zich destijds wat meer moeite, door in rubrieken te ordenen: ‘Verlangen’, ‘Vervulling’, en ‘Verlaten’, wat wel de gedistingeerde vertaling zou kunnen zijn van de drie ‘F's’ van de liefde: find, fuck, forget. Nog weer mooier betiteld zijn de afdelingen in Geoffrey Grigsons bloemlezing Love Poems (uitgegeven door Faber & Faber): ‘Love Expected’, ‘Love Begun’, ‘The Plagues of Loving’, ‘Love Continued’, ‘Absences, Doubts, Devision’, ‘Love Renounced’, ‘Love in Death’. In vergelijking klinkt Winklers verantwoording (‘De volgorde der schrijvers is alfabetisch’) wel heel gemakzuchtig.

Ook is het getal van honderd wat schraal naast de honderden gedichten van de beide andere bundels. Er zijn er nogal wat bij die vaker gebloemleesd zijn: Hoorniks ‘Een vrouw beminnen’, Jan Kals ‘Marina’, Koplands ‘Tegen het krakende hek’ en ‘L... ....’. Dat laatste gedicht, dat begint met de regel: ‘We zagen hondjes spelen op het gras’, heb ik altijd begrepen als een denkbeeldige conversatie van een vader met zijn zoontje; ik was verbaasd het als ‘liefdesgedicht’ aan te treffen. Daar tegenover staan een paar mooie gedichten van dichters voor wie ik, door vooroordeel misleid, de deur niet zou uitgaan om hun verzamelde gedichten te kopen: eentje van Rien Vroegindeweij, over prille liefde tijdens een EHBO-cursus, een zeer barok gedicht van Thomas Graftdijk (‘Als je haar ontmoet’, dat overigens ook in De liefste staat) en een prachtig-treurig gedicht over de tristitia post coitum van Anna Blaman.

In de overige gedichten worden de bewoordingen ‘ik heb je lief/ik hou van jou’ (Warmond: ‘ik heb je lief/ik heb je niet bedacht’; De Vreede: ‘mijn liefste/kom dan in mij’; G.J. Resink: ‘Houd van me’; Noordzij: ‘stil staat liefde in je ogen’; Peypers: ‘je hebt ik heb je lief gezegd’) in eindeloze deining herhaald, zonder daarmee een erg overtuigende indruk te maken. Ik zou het graag eens willen zijn met Jacob Groot, die in de inleiding van zijn bloemlezing de stelling poneert dat iemand die ‘ik hou van je’ zegt, eigenlijk iets anders zou moeten zeggen, omdat poëzie nu juist de manier bij uitstek is om iets ‘anders’ te zeggen. Helaas wordt die theorie moeiteloos invalide gemaakt door een gedicht van Leo Vroman (het ook al vaak bloemgelezen ‘Voor wie dit leest’, met daarin de regel ‘Liefde is het enige’, waaraan Winkler zijn titel ontleende). In dat gedicht zijn de zo afgekloven bewoordingen ‘ik heb je zo lief’ wonderlijk aandoenlijk, en ook Schippers blijkt in staat tot die tour de force.

Met de vleselijke verrukkingen, waarvan sommigen reppen, gaat het echter altijd, gegarandeerd, mis. ‘S. heeft een lekker kutje’ (Waskowsky); ‘je schoot een gekroonde zeester’, (Hamelink); ‘zo gaan we op elkaar in op elkaar’ (Guépin); ‘haar borsten zijn vrijheden/roepend om verdrukking’ (Hillenius); ‘je zachte vlees van binnen/dat mij overal welkom heet’ (De Vreede); ‘ben ik uiteindelijk de blinde en idioot/fervente bevruchter’ (Schuur): allemaal voorbeelden van wat voor mij ongewenste intimiteiten blijven. J.B. Charles zegt het treffend: ‘Men spreekt niet zo van deze dingen.’ Die regel staat in zijn gedicht ‘Terzinen van de mei’, een gedicht dat hij jammerlijk bedierf met de regel: ‘Toen sprong het geluk met rukken naar voren/en heb ik mijzelf in mijn liefste verloren.’

Het rijm bracht ook Aafjes in verlegenheid: ‘'k Heb de wereld zo lang moeten schragen,/ en haar op mijn schouders moeten dragen.’ Niet iedereen tilt er zo zwaar aan als hij. Brengt de liefde niet in hoger sferen? Dat is te zien bij Dirk Kroon: ‘Tussen hemel en aarde beweegt zich geen leegte’, bij G.J. Resink: ‘Een sfeer tussen keerkring en evenaar’, en bij Warren: ‘Ruimte schuift duizelingwekkend achter de horizon’. Zeer kosmische dichterlijkheid, allemaal, waarvan ik gedacht zou hebben dat die alleen nog in schoolkranten te vinden zou zijn.

Kees Winkler vond twee van zijn eigen gedichten, ‘Leuk Judy’ en ‘Zomaar Judy’ (‘Zij huppelt als een hertje naast mij voort’), behoren tot de mooiste liefdesgedichten na 1945. Ik niet, maar ook dat oordeel is ‘zuiver persoonlijk’.

■