Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 13]

De dynamiek achter de bewapeningswedloop
De nucleaire erfenis

De nucleaire erfenis. Natuurwetenschap, technologie en kernbewapening in historisch perspectief door Willem de Ruiter en Bart van der Sijde Uitgever: Boom, 536 p., f56,-

Ko Colijn
Paul Rusman

Op 26 augustus 1346 vond de slag bij Crécy plaats, een slag die ongelukkig afliep voor het ridderleger van de Franse koning, mede ten gevolge van de kwaliteit van de Engelse lange handbogen, die een kleine honderd meter verder schoten dan de kruisbogen van de door de Fransen ingehuurde Genuese schutters. Het gevolg was dat de laatst en, voor zij ook maar met één pijl hun doel konden raken, zelf zwaar onder schot lagen.

Is de techniek bepalend voor de afloop van de strijd? Of, om met een van de auteurs van De nucleaire erfenis te spreken, zijn de technologische mogelijkheden van een land bepalend voor de politieke gedragingen en de militair-strategische opvattingen van dat land? Of, om met de andere auteur van De nucleaire erfenis te spreken, zijn de wetenschappers absoluut verantwoordelijk voor de wapenwedloop?

Wie goed leest, zal al gauw vaststellen dat hier van drie geheel verschillende vragen sprake is, die niet straffeloos verward mogen worden. De straf bestaat uit een discussie tussen doven over de vraag of de wapenwedloop nu door de politieke botsing der staten wordt veroorzaakt of dat het andersom is: de wapenwedloop veroorzaakt politieke spanning of houdt deze op zijn minst in stand. Er zijn trouwens meer dan drie modaliteiten waarin de kip/ei-discussie gevoerd kan worden. De probleemstelling die men zich als wetenschapper kiest, bepaalt de zwaarte van de eisen die het antwoord stelt. Het lijkt eenvoudiger om aan te tonen dat de techniek bepalend is voor de afloop van een oorlog dan dat de wetenschap verantwoordelijk is voor de wapenwedloop. Lijkt, omdat meterslange studiën naar de oorzaken van de wapenwedloop althans één door vrijwel allen gedeelde conclusie opleveren, namelijk dat het verschijnsel niet op één oorzaak is terug te voeren en dat wapenwedloop, oorlogsvoorbereiding en oorlog wel vaak maar lang niet altijd op dezelfde route blijken te liggen.

De invloed van (natuur)wetenschap en technologie op de kernwapenwedloop is een van de drie thema's van De nucleaire erfenis. De andere twee zijn de historische ontwikkeling van de kernbewapening en de meer technisch-wetenschappelijke aspecten daarvan. Door dat laatste bieden De Ruiter en Van der Sijde een uitstekend naslagwerk voor de niet-ingewijden, waar het Nederlandse taalgebied lang op moest wachten. Voor de wat meer ingelezene verleent het boek vooral steun aan de stelling dat de natuurwetenschappers de wapenwedloop op hun geweten hebben. Welnu, de verleiding om voor de eenvoud van deze stelling te bezwijken, kan gemakkelijk worden weerstaan. Op de beslissende momenten kunnen de geboortedata van kip en ei veelal niet uit elkaar worden gehouden. Wordt het tempo van de huidige kernwapenwedloop gedicteerd door over-en-weerreacties op de capaciteit van de vijand (externe impulsen) en/of door eigen wetenschappelijke doordrijverij (interne impulsen)? Door een interactie van beide zou men zeggen, maar een en ander wordt in een veelvoud van besluitvormingstheorieën weer genuanceerd. Een zwaartepunt is bij die theorieën niet aan te wijzen. Het militair-industrieel complex beleeft een flauwe opleving, maar bureaucratische elites doen het ook goed in de recente literatuur. Prikkelend is daarom het feit dat de natuurwetenschappers De Ruiter en Van der Sijde nu de eigen beroepsgroep vermanen, speciaal waar het om de kernwapenrace gaat. Dat is in Nederland in georganiseerd verband al eens eerder gebeurd, door een aantal fysici, die in 1980 de aandacht vroegen van de Nederlandse Natuurkundige Vereniging voor de rol van fysici in de wapenwedloop. De respons was toen minimaal, en dan nog voor een belangrijk deel afhoudend en afwijzend. Ook een, op grond van zijn ervaring in de militaire Philips-tak, ‘dissidente’ fysicus als prof. dr. H.B.G. Casimir meende dat ‘technische afhankelijkheid’ van natuurkundigen nog geen ‘inhoudelijke afhankelijkheid’ impliceerde. En dan nog: Prometheus verrijkte de mensheid met het vuur, maar het is de vraag of hij de aangewezen man zou zijn geweest om een efficiënte brandweer te organiseren.

De Pershing II
abc

Naïef-wetenschappelijk

De Ruiter en Van der Sijde stellen, in navolging van anderen, dat 20% van alle wetenschappers en ingenieurs in vredestijd ‘een belangrijke bijdrage leven aan de bewapening’. In feite betreft dit een interpretatie van het gegeven dat 20% van deze groep in de Verenigde Staten hoofdzakelijk defensieonderzoek verricht. Dat is niet te bagatelliseren, en zelfs nog conservatief vergeleken bij schattingen van Barnaby (op wereldschaal zou meer dan de helft van de natuurwetenschappers ‘betrokken’ zijn bij militaire research). Toch gaat het niet aan de TNO-medewerker die werkt aan een antidotum tegen gifgas op één hoop te vegen met Lowell Wood, die aan de nucleaire röntgenlaser werkt. Het klinkt tendentieus het werk van alle defensieonderzoekers aan te merken als ‘de verfijning van wapentuig’ (p. 433). Inspirerend zijn daarentegen de pogingen van de auteurs om natuurwetenschappers in te delen naar hun standpunten over vrede en veiligheid, al is het naïef-wetenschappelijk om hun sympathieën bijvoorbeeld te sorteren naar ‘goede’ en ‘slechte’ landen ten dienste waarvan zij hun kennis stellen.

Ook de poging om de relatie tussen technologische doorbraken en nieuwe militaire doctrines samen te vatten blijft steken in het naïef-wetenschappelijke. Ergens midden in het boek proberen de auteurs, aan de hand van een verder niet-becommentarieerde tabel, empirisch uitsluitsel te geven voor deze vraag. Tien min of meer beroemde gevallen worden, zoals ook elders zonder verantwoording van de selectiecriteria, onder elkaar gezet, en de auteurs concluderen dat ‘ongeveer de helft van de belangrijkste technologische vernieuwingen op wapengebied voortkwamen uit het militaire onderzoek en niet werd gesteund door een militaire doctrine’. Intussen zijn dan wel een aantal stevige, soms gordiaanse knopen ferm doorgehakt. Zo zou de ontwikkeling van de atoombom zijn gevolgd door de bijpassende doctrine (‘het winnende wapen’). Een vreemde voorstelling van zaken, het Manhattan-project is nu juist hét voorbeeld van een extreem kostbare sprong in het diepe, slechts gemotiveerd door het inzicht vooraf dat wie de A-bom het eerst zou hebben, de oorlog zou winnen. Het tegendeel dus van een onverwachte en ongeplande doorbraak in de laboratoria, die het werk van de westelijke strategen overbodig (‘het winnende wapen’) zou maken.

Ironischerwijs slaan de auteurs de plank mis bij voorbeelden van nucleaire wapens die zouden zijn voortgevloeid uit de doctrine. Zo heeft volgens hen de leer van het aangepaste antwoord de technologische vernieuwing van ‘tactische kernwapens in Europa’ uitgelokt. In werkelijkheid moesten de in de Verenigde Staten ontwikkelde slagveldwapens worden gebruikt ‘om het karwei met minder divisies op te knappen’, zoals de stafchef van het Amerikaanse leger J. Lawton Collins het in september 1952 uitdrukte. Want divisies, daar had de NAVO toen te weinig van, en plannen om bij een Russische invasie zich tot aan de Rijn (Frankrijk) of zelfs tot aan de Pyreneeën (Montgomery) terug te laten vallen waren in die dagen gemeengoed. De voortaan met tactische kernwapens vooraan het front te spannen ‘tripwire’, uit de ‘New Approach’-strategie die Dulles aankondigde in zijn bekende ‘Massive Retaliation’-speech van januari 1954, werd nu juist verlaten toen in Kennedy's tijd het aangepaste antwoord, een politiek compromis tussen de Verenigde Staten en Europa, werd ingevoerd. Zo is er nog wel het een en ander. Het idee dat de ABM (raketafweer), gedateerd 1969, en MIRV (meerkoppige raketten), gedateerd 1970, hebben geleid tot de doctrine ‘eerste-klapvermogen(?)’, is bijvoorbeeld absurd. Als ABM van belang zou zijn geweest voor de Amerikaanse strategische doctrine, zou het niet zijn wegonderhandeld in het ABM-Verdrag, en MIRV werd geïntroduceerd nadat de Verenigde Staten tot ‘counterforce targeting’ (richten op militaire doelen, wat overigens nog heel iets anders is dan ‘first strike’) waren overgegaan. Tot slot noemen wij de middellange-afstandswapens- in Europa, geïntroduceerd in ‘1983’ (dus de GLCM en Pershing II, veronderstellen wij). Deze ‘technologische vernieuwing’ zou zijn voortgevloeid uit de doctrine van het aangepaste antwoord. Dat is inderdaad de NAVO-lezing, maar evenals ten tijde van de introductie van de doctrine zelf bedekt het etiket slechts diepgaande transatlantische meningsverschillen over de vraag welke wapens die doctrine nu eigenlijk verlangt. Bovendien ontstonden de vitale technologieën (motor en geleidingssystemen) van deze wapens reeds in de jaren zestig, en zeker niet als complement van de toentertijd (1962-1967) in de NAVO gevoerde doctrinediscussie.

De auteurs wekken toch al niet de indruk erg thuis te zijn in het ontwikkelingsproces van wapensystemen. Hun aan Galtung ontleende fasering is dubieus; na de researchfase zou, volgens de auteurs, de industrie erbij betrokken (moeten?) worden en zou nog vóór het besluit tot testen en plaatsen al tot serieproduktie (moeten?) worden overgegaan. Dat kan natuurlijk niet. Het probleem is juist dat in de (ten onrechte) weggelaten ontwikkelingsfase industrie, militairen én wetenschappers tot harmonisatie van belangen kunnen komen die plaatsingsbeslissingen rechtvaardigen. Bij grote en tamelijk eenmalige wapenaanschaffingen is deze fase cruciaal, omdat een weg terug al niet meer mogelijk is (men denke aan onze Walrusaffaire).

Sommige hoofdstukken zijn qua inhoud en conclusie niet geheel op elkaar afgestemd. De lezer treft tweemaal een verhandeling aan over het ‘fall out’-debat (de radioactieve besmetting door het testen van kernwapens), met ook tweemaal niet geheel congruente versies van de BRAVO-proefexplosie, waarbij in 1954 een aantal bewoners van de Marshall-eilanden werd vergiftigd (pp. 256 en 475), en van de vermeende Zuidafrikaanse atoomproef in 1979 (pp. 274 en 467). Halverwege het boek wordt, min of meer in strijd met de globale slotsom van het boek, geconcludeerd dat de ‘wapenwedloop, en daarmee ook de noodzaak tot het testen van nieuwe wapensystemen, wordt aangewakkerd door de angst dat de tegenpartij een voorsprong zal behalen’ (p. 280). Een zeer legitieme stelling, maar een geheel andere dan de conclusie dat ‘het streven naar continuïteit binnen het academisch-militair bolwerk’ het testverbod frustreert (p. 267). Weer een andere conclusie trouwens dan die van een onderzoeksteam van de Britse Bradford University, dat meent dat een wereldwijde effectieve elite van 800 ambtenaren en wetenschappers een testban blokkeert.

De nucleaire erfenis, vermoedelijk sterk in een beschrijving van de fysische aspecten van de bewapeningswedloop, maar absent in de politicologische verklaring van de bewapeningsdynamiek, is een overzicht met allure. Veel polemologen, historici en andere wetenschappers gingen De Ruiter en Van der Sijde al voor in een zelfde specifieke demonstratie van eenzijdig kunnen. Maar de wapenwedloop is een veelkoppig monster en laat zich niet door één discipline verschalken. Dit boek roept daarom het verlangen op naar de ontwikkeling van een interdisciplinaire polemologie, zoals die B.V.A. Röling eertijds voor ogen stond.

■