Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 12]

Uit de scheepskist van Slauerhoff
Aantekeningen voor een derde ‘Chinese’ roman uitgegeven

Het China van Slauerhoff Verzorgd door W. Blok en K. Lekkerkerker Serie Achter het Boek, deel XXI Uitgever: Letterkundig Museum/De Bezige Bij, 358 p., f60,-
Maar toen het lag ontdekt, leek het verraad Opstellen over het proza van J. Slauerhoff Verzorgd door Dirk Kroon Uitgever: Bzztôh, 358 p., f65,-

Rudi van der Paardt

Bijna vijftig jaar geleden, op 5 oktober 1936, overleed in een Hilversums rusthuis na maanden van ziekte, ‘een der meer beruchte hellehonden onzer literatuur’, Jan Jacob Slauerhoff. Behalve Adriaan Roland Holst waren er geen literaire vrienden meer om hem in zijn laatste uren bij te staan. Hij had hen bijna allemaal tot vijand gemaakt, net als de meeste mensen uit zijn directe omgeving, zijn moeder en zusje uitgezonderd. Met zijn ex-vrouw, de danseres Darja Collin, die met een taxi van Luik naar Hilversum was gereden om afscheid van hem te nemen, zou hij enkele uren voor zijn dood nog een verschrikkelijke scène gemaakt hebben. ‘Toen hij haar zag, begon hij te vloeken, te tieren, liederlijke taal uit te slaan, en zo, al razend en scheldend, heeft hij dit leven verlaten,’ vertelde Greshoff in 1946 - en die had het van Darja zelf.

Dat tumultueuze sterfbed had Slauerhoff overigens zelf al beschreven. In het al vóór Komrijs bloemlezing gecanoniseerde gedicht ‘In memoriam mijzelf’ was zijn ‘concrete doodsverwachting’ neergelegd: Door vijanden omringd,/ door vrienden in den nood/ geschuwd als aas dat stinkt,/ houd ik mij lachend groot, luiden de eerste regels ervan. Maar in één opzicht heeft hij zich duidelijk vergist: zijn mening dat hij ‘geen gaven’ na zou laten, met andere woorden geen literair Nachleben zou hebben, blijkt door de feiten gelogenstraft, want op het ogenblik staat misschien geen andere auteur uit onze vooroorlogse letterkunde zozeer in de belangstelling als juist Slauerhoff. Die interesse is er van een nieuwe generatie lezers, postume vrienden, die zijn poëzie in het hart sluiten en in zijn proza de hang naar het onbekende van verre landen herkennen. De belangstelling komt ook steeds meer van professionele lezers, de filologen en literatuurwetenschappers. In de afgelopen jaren verschenen geannoteerde uitgaven van werk uit studenten-almanakken, van ongebundelde krantestukken met reisverslagen, van delen van zijn correspondentie. Een belangrijke impuls tot een echte Slauerhoff-studie is zeker te verwachten van het recentelijk gecompleteerde drieluik met alle secundaire literatuur, verzameld en van belangrijke noten voorzien door Dirk Kroon. Drie conclusies zou ik alvast uit deze compilatiebundels willen trekken. Ten eerste: terwijl nog steeds heel verschillende beoordelingen van Slauerhoff als persoon worden gegeven (iets dat van alles te maken heeft met diens gespletenheid, waarop vooral Albert Helman heeft gewezen), is het oordeel over zijn werk nu vrijwel eensluidend positief. Ten tweede: werd in de jaren dertig Slauerhoff gezien als een ‘dichter die ook proza schreef’, in onze tijd is de waardering voor zijn eerst als slordig afgedane verhalen en romans bijna nog groter geworden dan die voor zijn poëzie. En tenslotte: las men aanvankelijk zijn proza als een soort reisverslagen vol wetenswaardigheden over vreemde landen en volkeren, dan is men nu steeds meer de overtuiging toegedaan, dat de reizen bij Slauerhoff óók en vooral symbolische reizen zijn, en uiteindelijk verwijzen naar zijn schrijverschap.

J. Slauerhoff

Chinese trilogie

Deze symbolische interpretatie is vooral in zwang gekomen met betrekking tot de beide Chinese romans die Slauerhoff schreef: Het verboden rijk (1932) en Het leven op aarde (1934). Wat de schrijver zelf met die boeken voorhad, wisten we tot voor kort nauwelijks. We hadden alleen een uitspraak van zijn vriend F.C. Terborgh, dat de romans niet op zichzelf stonden, maar deel uitmaakten van een trilogie. Voor het schrijven van het derde deel, dat een synthese had moeten bieden van de eerste twee, had Slauerhoff zich echter niet rijp genoeg gevoeld. Zoals al jaren bekend was, bevinden zich in de scheepskist van Slauerhoff, beheerd door Kees Lekkerkerker, allerlei kladjes, aantekeningen en voorontwerpen van deze Chinese trilogie. Samen met de neerlandicus W. Blok, tot voor kort hoogleraar moderne Nederlandse letterkunde te Groningen, heeft Lekkerkerker nu al dit materiaal gepubliceerd in een speciale aflevering van de serie ‘Achter het boek’ onder de titel Het China van Slauerhoff. Daardoor is het mogelijk enig inzicht te krijgen in de vraag, hoe dit derde deel er uit had moeten zien, wat weer consequenties kan hebben voor de duiding van de al bekende delen.

De inhoud van de gepubliceerde romans is zeer in het kort de volgende. In Het verboden rijk (we weten nu dat deze titel eigenlijk bestemd was voor de trilogie als geheel) staan twee mannen uit heel verschillende perioden centraal: de zestiende-eeuwse Portugese dichter/ zwerver Camões en een anonieme Ierse marconist uit onze eeuw. Beiden belanden in Macao, een Portugese kolonie in China. Op een gegeven moment lopen de eerste gescheiden verhalen dooreen en versmelten de hoofdfiguren: de ‘lege’, gedepersonaliseerde marconist raakt letterlijk bezeten door de demonische Camoes, maar weet toch dit identiteitsverlies teniet te doen.

De Portugese dichter en zeevaarder Camoes

Hierop sluit Het leven op aarde aan. De marconist, nu Cameron geheten, trekt de binnenlanden van China in. (Dat het om één en dezelfde figuur gaat, hebben niet alle recensenten gezien en eigenlijk staat dit ook nergens met zoveel woorden; de aanwijzingen voor de gelijkstelling zijn echter onmiskenbaar.) Een wapentransport naar de stad Tsjong King verleent structuur aan het verhaal, dat vooral lijkt te gaan om de psychische ontwikkeling van Cameron, die in de onmetelijke Chinese ruimte wil opgaan. Tot op zekere hoogte lukt dat ook, want aan het einde van de roman wordt hij bij een enorme explosie in Tsjong King over de stadsmuur weggeslingerd, waarna hij bewusteloos blijft liggen. In een epiloog wordt verteld hoe Cameron aan de hand van een soort goeroe een land binnengaat, dat het midden houdt tussen het paradijs en het dodenrijk.

Geen van beide romans werd juichend ontvangen. In de meeste gevallen kwam die matige beoordeling op rekening van een ervaren onsamenhangendheid: men vond het principe van de alternerende verhalen maar moeilijk en de epiloog van het tweede deel ronduit raadselachtig. Zelfs E. du Perron - Slauerhoff-propagandist bij uitstek, raakte hier het spoor bijster, zoals men kan nalezen in Vestdijks Gestalten tegenover mij. Achteraf is dit onbegrip ook niet zo vreemd. Slauerhoff was van plan geweest op de ‘materiële tocht naar het binnenland’, zoals hij dat in zijn aantekeningen noemt, in het derde deel een ‘ideële tocht’ te laten volgen. In 1934 heeft hij echter zijn plan gewijzigd en in de genoemde epiloog vast een ‘preview’ op dit slot gegeven. Dat de beide romans vanuit deze epiloog gelezen moesten worden, is een conclusie die maar heel weinigen getrokken hebben. Uit Kroon III blijkt dat eigenlijk alleen Menno ter Braak inzag dat Slauerhoffs boeiende panorama's niet alleen ‘die van het Chinese landschap, maar vooral die van de menselijke ziel’ waren.

Berustende afloop

Het China van Slauerhoff laat nu zien waar Slauerhoff met zijn derde roman heen wilde. Camões en Cameron zouden er weer in optreden. De eerste keert terug naar Portugal, de marconist overleeft een schipbreuk, komt aan land, bestijgt een heilige berg. Opnieuw is er een samenval van de protagonisten, maar nu op een andere manier: er is geen sprake van het bezwijken van Cameron voor de demon Camões; er vindt een volledige integratie plaats. De trilogie had moeten eindigen in een kort gedicht, waarin alle motieven van het voorafgaande samenkomen. In een meesterlijke analyse laat Blok zien hoe de in dit gedichtje comparerende begrippen water (zee), kust (land) en vuur op drie manieren geduid kunnen worden, wanneer we rekening houden met boeddhistische elementen in Slauerhoffs ideeën en met zijn kennis van het oude Chinese orakelboek I Tjing: Cameron vindt een eind in het Niet(s).

Het ligt voor de hand dat Slauerhoff aan een dergelijk ‘berustende’ afloop van de zwerftocht van zijn protagonisten, de twee polen van zijn eigen persoonlijkheid, in 1934 niet toe was. In welke mate hij die rust, de ervaring van het Nirwana, zelf deelachtig was geworden, moge blijken uit mijn inleidende opmerkingen.

Dit door Blok en Lekkerkerker voorbeeldig verzorgde materiaal is een ondersteuning van de wijze van interpreteren van Slauerhoffs werk die de laatste jaren steeds meer in zwang was gekomen. Maar in een aantal opzichten is Het China van Slauerhoff ook een paradoxaal boek. Het heeft iets bizars dat deze aantekeningen, die nu met een heel arsenaal van diacritische tekens gepubliceerd worden, juist van een zo slordige auteur als Slauerhoff afkomstig zijn. Sommige bladzijden krioelen van de haakjes, plusjes, minnetjes en maken daardoor bijna een surrealistische indruk. Bij andere lezers dan de echte Slauerhovianen moesten ook commentaar en noten van de tekstbezorgers niet zelden op de lachspieren werken.

Een ander ironisch aspect van Het China van Slauerhoff is dat nu net W. Blok, de peetvader van de ergocentrische literatuurbenadering in Nederland, de man ‘achter het boek’ is geworden. Zijn veelgeprezen proefschrift over structuuraspecten van Couperus' roman Van oude mensen, de dingen die voorbij gaan betekende in de jaren zestig een doorbraak in de door de filologie en het biografisme beheerste neerlandistiek. Enige tijd geleden verscheen van Blok een grote studie over P.C. Boutens, waarin biografica een belangrijke rol spelen. Nu blijkt hij zich nog verder in ‘achterwaartse richting’ te hebben ontwikkeld en de ouderwetse filologie omhelsd te hebben. Er is een zekere parallellie tussen de eindeloze zwerftochten van Slauerhoff en de methodologische queeste van zijn tekstbezorger.

Tenslotte vind ik een frappante uitkomst van dit boek dat Slauerhoff zo dicht bij Vestdijk blijkt te staan in zijn preoccupatie met het boeddhisme, mystiek en allerlei esoterische zaken. Het door hem als bron voor zijn roman geraadpleegde boek van Alexandra David-Neel, Mystiques et magiciens du Thibet, wordt ook vaak door Vestdijk te berde gebracht. De over twee personages gesplitste schrijversfiguur, het genie en de technicus, vinden we bij Vestdijk natuurlijk ook vele malen. Je vraagt je af welke voormannen van Forum, afgezien van Du Perron misschien, nu werkelijk het kritische rationalisme en antimysticisme (idealen die het tijdschrift zo hoog in het vaandel schreef) ten volle waren toegedaan. ■