Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 5]

De andere Charivarius
Kees Stip over de taalkundige en zijn curieuze gedichten

In antiquariaten komt men het nog wel eens tegen: het boek Is dat goed Nederlands? De schrijver noemde zich Charivarius en genoot een zekere faam als schrijver over taalkwesties voor De Groene Amsterdammer in de jaren twintig en dertig. Charivarius was het pseudoniem van Dr. Gerard Nolst Trenité (1870-1946), die aanvankelijk klassieke letteren studeerde, maar eindigde als leraar Engels en Staatswetenschappen. Hij is ook bekend vanwege zijn gedichten, de zogeheten Reuze-rijmen. Half april verschijnt bij Sijthoff een bloemlezing uit zijn dichtwerk, ingeleid en toegelicht door Kees Stip, onder de titel Rid- en Runders en andere verzen. Op deze pagina staat de inleiding van Kees Stip.

Door mij is altijd veel van Charivarius gehouden, en beschouw ik hem als de man die zinnen als deze voorgoed onmogelijk heeft gemaakt. Ziezo, nu ga ik proberen het Nederlands te schrijven dat hij ons op zo'n amusante manier heeft bijgebracht. Charivarius valt uiteen, ik bedoel, er zijn eigenlijk twee Charivariussen: de schrijver van de Charivaria en ander opvoedend, hoewel allerminst vervelend, proza, en die van de Ruizerijmen en het overige rijmwerk (terecht beschouwde hij zich niet als een dichter, waaraan sommige dichters een voorbeeld kunnen nemen.) De persoonlijkheid waarin beide verenigd waren heb ik niet persoonlijk gekend. Wel heb ik het voorrecht gehad kennis te nemen van veel van zijn schrijfsels toen de inkt bij wijze van spreken nog nat was (inkt bleef lang nat in die dagen; afvloeien betekende toen nog niet opkrassen).

Om dit mee te beleven verzoek ik u mij te volgen naar het eind van de jaren twintig van deze eeuw. Op het stationsplein in Amersfoort kunt u voor een kwartje een T-Ford nemen waartegen de meeste aapjeskoetsiers als taxichauffeurs hun aapje hebben ingeruild, en u omhoog laten voeren naar de hogere (het woord zegt het) burgerschool met vijfjarige cursus. Daar was het dat onze geschiedenisleraar Leopold elke week De Groene Amsterdammer voor ons meebracht, om twee redenen, waarvan er maar een op zijn terrein lag: de bespreking van de jongste geschiedenis zoals die was vastgelegd in de politieke prent van Johan Braakensiek. Gewoonlijk kwam de Nederlandse Maagd erop voor, in hoge blouse en lange rok weliswaar een paar modes ten achter, maar daardoor juist onaantastbaar genoeg om een paar ministers in pandjesjassen en streepjesbroeken eens ouderwets de waarheid te zeggen. De plaat werd bij ons vaak even heftig bediscussieerd als dat waarschijnlijk van tevoren op de redactie was gebeurd, want Braakensiek was voor de volle (o nee, dat mag ik niet zeggen) was voor honderd procent tekenaar en liet alles door zijn opdrachtgevers voor zich bedenken. Na die plaat kwam dan het snoepje van de week. Twee snoepjes zelfs. De geschiedenis de geschiedenis latend, begaf onze leraar zich op het terrein van onze Nederlandse lerares, toevallig ook de Nederlandse Maagd geheten (hoe bedenkt een mens het).

Charivarius

Waar gaat het om?

Wat heb ik niet gestreden tegen ‘ruize’ en ‘besjlisjt!’
Maar al mijn strijden was vergeefs - ik heb mijn doel gemist.
Hoor naar een redevoering, lees een brief, neem maar een krant op:
Men gaat er onvermoeid mee door - steeds de verkeerde kant op.
De kranten brengen nu alweer, in iedere kolom,
Een andere gemeenplaats, het is dit: ‘Waar gaat het om?’
Men schrijft het, zegt het, bauwt het na, dit smakeloos verzinsel:
‘Waar gaat het om?’ - ‘Hier gaat het om!’ - ‘Het gaat om een beginsel!’
‘'t Gaat om artikel dit of dat!’ - ‘Die zaak, die man, die daad,
Dat is de zaak, dat is de man, de daad, waar het om gaat!’
‘Het gaat om d'eer des lands, het gaat hier om 't geloof, mijn broederen,
't Gaat om de vrijheid, 't gaat hier om uw geestelijke goederen!’ -
‘Het gaat om’... hoort men overal, in kroeg, in huis, op straat,
‘Waar gaat het om?’ - ‘Waar het om gaat?’ - 't Gaat daar om, waar 't om gaat!!’
‘We spraken van, we hebben 't over, hierop komt het aan,
Dat staat op 't spel, dit is bedoeld...’ dat zou geen mens verstaan.
O, hoe 'k die menslijk' echo's haat, die kerels van het gaat om!
En als 'k 'r een in de verte zie, dan loop ik gauw een straat om.
Laat ons dit germanisme met vereende kracht bestrijden,
De gaatommers bevechten, en de gaatoms zelf vermijden;
Nog is het wellicht tijd; ik hoop dat ik nog niet te laat kom,
Op! 't gaat hier om een gruwelterm, het gaat hier om ‘het gaat om!’

Charivarius

De Charivaria

En dan kwam Charivarius in de Charivaria aan het woord. Of eigenlijk niet. Want hij gaf het woord aan mensen die er niet mee konden omgaan. Hij voorzag hun afwijkingen van namen en plaatste de schuldigen in daarbij passenden rubrieken. ‘Tante Doortje’ voor de gebruikers van een nodeloze lijdende vorm (‘door ons is uw geëerd kaartschrijven ontvangen’), ‘Tante Betje’ (‘en hebben wij de eer u te berichten’). Zulke zinnen vallen ook nog onder Dd. (Deftigdoen). Pleonasmen waren een ander stokpaard van hem (overbodige woorden als ‘overbodige ballast’). De verschijnselen waren niet nieuw. Sommigen van ons citeerden al grootouders die schertsenderwijze spraken van ‘twee dubbele porte-briséedeuren die naar twee verschillende kanten open en dicht gaan’. Maar Charivarius signaleerde al die vormen van taalbederf en zette ze in hun volle bespottelijkheid te kijk. Er waren rubrieken als Cosy Corner (‘de oorzaak trachten uit te vinden’) en (in gotische letters) Plauderstübchen, waar men ‘aanzichtkaarten kon betrachten’.

Foutloos Nederlands was hem niet genoeg. Een lichtend voorbeeld was de serene stilte die in het teken stond van de kunst met de grote k (dat zijn vier gemeenplaatsen in één zin). Er zijn er zoveel dat niemand ze voor de volle... daar heb je het alweer, dat niemand ze misschien volledig kan vermijden. Maar wel heeft Charivarius ons kritisch gemaakt, zo kritisch dat we het ook tegenover hemzelf waren. Bijvoorbeeld: de uitdrukking ‘van nul en gener waarde’ vond hij helemaal niets. Het moest zijn: ‘nul en van gener waarde’. Maar wie was Charivarius om het volk iets voor te schrijven wat het uit zichzelf niet zei? Een goede vraag, die we eerst zullen beantwoorden voordat we overgaan tot het tweede snoepje van de week: de Ruizerijmen.

Wie was?

In die tijd wisten we alleen dat Charivarius een schuilnaam was van iemand die Nolst Trenité heette, maar voor de meesten van ons kon ook dat een schuilnaam zijn. En onsterfelijkheid is op deze aarde zo beperkt dat er nu alweer mensen kunnen zijn die er nog minder van weten. Daar gaan we dus.

Dr. Gerard Nolst Trenité (1870-1946) studeerde klassieke letteren, en omdat dat hem niet zo beviel, zwaaide hij na zijn kandidaats om naar rechten, en omdat dat hem niet zo beviel, zwaaide hij na zijn kandidaats om naar staatswetenschappen, waarna hij twee jaar naar Canada verdween, een wereldreis maakte, terugkwam, afstudeerde in de staatsweten-

[p. 6]

schappen, de akte Engels MO behaalde, en nog voor zijn promotie benoemd werd tot leraar Engels en Staatswetenschappen aan de HBS te Haarlem. Juist het feit dat hij geen Nederlands studeerde stelde hem in staat zich onbevangen op de aanranders van zijn moedertaal te werpen. Zelf zegt hij in de inleiding van zijn veelverkochte boekje Is dat goed Nederlands?: ‘Het zou er droevig uitzien als men taalkundige moest zijn om zijn moedertaal zuiver te kunnen spreken en schrijven. Wat de lagere school leert is voldoende; de oorzaak der meeste fouten is niet onkunde, maar onnadenkendheid.’

Dat verklaart allemaal nog niet waarom Nolst Trenité zich Charivarius noemde. Weinig mensen schijnen zich die vraag te hebben gesteld, en het antwoord kan dan ook alleen gegeven worden met een zekerheid die aan waarschijnlijkheid blijft grenzen. Wat dat betreft hadden we als hbs'ers onze onkunde voor op gymnasiasten, die in het woord Charivarius het Griekse charis (beminnelijkheid) en het Latijnse varius (afwisselend) konden herkennen, waardoor er helemaal geen touw aan vast te knopen was. Allen die Charivarius hebben gekend zijn het er over eens dat hij niet afwisselend beminnelijk was, maar permanent.

Gelukkig hebben de Fransen er ook niets van begrepen. Het woord charivari betekent in Frankrijk ‘ketelmuziek, tamtam’. Daarop geïnspireerd werd in 1832 in Parijs het satirische blad Le Charivari opgericht. Daumier tekende erin. Het Engelse Punch dat twaalf jaar later verscheen, eerde zijn voorbeeld met de ondertitel: ‘the London Charivari’. Het is aannemelijk dat Nolst Trenité de rubriek waarin hij in De Groene tamtam begon te maken voor de taalverbetering het woord charivari in het onzijdig meervoud verlatijnst heeft tot charivaria, en zichzelf in het mannelijk enkelvoud tot Charivarius.

Het rijmwerk

De Ruizerijmen waren het lekkerste snoepje van de week. Van verschillende daarvan hebben we in die zo heerlijk uit de hand gelopen geschiedenisles de première mogen meemaken. Sommige zijn zo ijzersterk dat mijn iets minder sterke geheugen ze tot op de dag van vandaag is blijven meedragen. Merkwaardig is dat Charivarius zelf zo vaak verklaard heeft geen parodist of humorist te willen zijn. ‘Als sommige rijmen misschien een min of meer komisch effect hebben, is dat, om zo te zeggen, bij ongeluk,’ zegt hij in zijn inleiding tot een verzameling Ruizerijmen. Als dat zo is, mogen we blij zijn dat hij zoveel ongelukken gemaakt heeft. Het rijm over de rid- en runders waaraan deze bundel zijn titel ontleent, is toch puur een parodie, en een van de beste die er in onze taal geschreven zijn. En in de persiflage op de godslampende ster staat voor mij een regel als ‘een straatnimf gajemeede, 'k neende nors naar huis’ hoog aan het firmament van de vaderlandse humor.

Ik verlaat nu de tijd waarin ik met Charivarius kennismaakte. U kunt uw T-Ford weer ruilen tegen iets moderners (maar niet leukers). Helaas, toen die dingen er nog reden, kon geen leraar zich iets duurders dan een fiets permitteren, laat staan dat leerlingen dat konden. In ieder geval ben ik mijn geschiedenisleraar nog altijd dankbaar. Als ik in ruil voor Charivarius een stukje geschiedenis heb moeten missen, troost ik me met de gedachte dat er boeken genoeg zijn om dat in op te slaan. Charivarius opslaan kan dank zij dit boekje nu pas weer.

Zat ik in zo'n knappe klas dat we toen al in staat waren om te beoordelen wat Charivarius voor onze taal betekende? Ik denk het wel. Jaren later, toen Charivarius zeventig was geworden, werden zijn verdiensten nog eens breed uitgemeten door dr. P.H. Ritter jr. De beroemde boekbespreker, die in zijn radiopraatjes zelfs de grootste flutroman tot een bestseller kon maken, en dat ook deed, had aan het eind van zijn lofrede over Charivarius toch nog een bedenking.

‘Er is nog een andere Charivarius,’ schreef hij, ‘de grappige rijmer, de olijke verteller van boertige gevallen, de nazaat van “De Schoolmeester”. Maar deze verdwijnt achter de taalzuiveraar, die zoveel dringend werk heeft te verrrichten.’

Tegen dit oordeel in wil ik toch de rijmer Charivarius ervoor behoeden ergens achter te verdwijnen, zeker achter De Schoolmeester, wiens grappigheid ik naast de levenswijsheid van Vader Cats als de voornaamste oorzaak beschouw dat Nederland tot de Lage Landen wordt gerekend.

■