Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 12]

Het delirium van Otto Weininger
Hoe overassimilatie tot zelfhaat leidt

Der fall Otto Weininger. Wurzeln des antifeminismus und antisemitismus door Jacques le Rider Uitgever: Löcker Verlag, 293 p., circa f 55, -
Geslacht en karakter door Otto Weininger Vertaling: Tinke Davids Uitgever: De Arbeiderspers, 569 p., f54,-

Piet de Moor

In december 1941 liet Hitler zich ten overstaan van Martin Bormann ontvallen: ‘Dietrich Eckhart heeft me eens gezegd dat hij slechts één fatsoenlijke jood heeft leren kennen, Otto Weininger, die zich van het leven beroofde toen hij tot het inzicht kwam, dat de jood leeft van de ondermijning van andermans volksaard.’ Hoe zou Hitler de redenering ten einde hebben gebracht? Misschien zo: als Weininger, de antisemitische jood, uit zelfhaat tegen het jood-zijn, zelfmoord pleegt, hoezeer ben ik dan, als ariër niet gelegitimeerd om dat verfoeilijke ras uit te roeien? Als Hitlers redenering zo geluid heeft, kan men moeilijk beweren dat Otto Weininger door zijn daad het jodendom een dienst heeft bewezen. Natuurlijk, toen het Weense genie Weininger op drieëntwintigjarige leeftijd zich in de Schwarzspanierstrasse 15 (het sterfhuis van Beethoven) een kogel door het hart joeg, schreef men 3 oktober 1903, maar we mogen niet vergeten dat Adolf Hitler bij dit Wenen van het fin de siècle in de leer was gegaan. Niet voor niets werd dit Wenen van rond de eeuwwisseling door Karl Kraus, de scherpzinnige uitgever van Die Fackel een ‘proefstation voor de wereldondergang’ genoemd. Het aandeel van Weininger in die onderneming is niet gering. In zijn studie over Otto Weininger, die tevens een schitterend inzicht geeft in het Weense intellectuele klimaat van rond de eeuwwisseling, karakteriseert Jacques le Rider hem als volgt: ‘Het dwepen van het heroïsche en geniale Ik, de haat tegen het seksuele verlangen en de door angst gevulde strijd tegen “het restant aan vrouwelijkheid in hem” maken van Weininger een karakter van het fascistische type.’ Maar als dat zo is - en natuurlijk is het zo - hoe is het dan mogelijk dat van Weiningers delirische levenswerk Geschlecht und Charakter een zo diepgaande invloed uitging op persoonlijkheden die boven elke verdenking staan, bijvoorbeeld op Ludwig Wittgenstein om maar één naam te noemen?

Het is niet de enige vraag die beantwoord moet worden. Even fundamenteel is de vraag of in de nieuwe belangstelling voor Weiningers ideeën geen bedenkelijk maatschappelijk verschijnsel gezien moet worden, temeer omdat nog ander dubieus maakwerk uit die tijd driftig wordt heruitgegeven, bijvoorbeeld Paul Möbius' ‘studie’ met de voor zichzelf sprekende titel Über den psychologischen Schwachsinn des Weibes of Theodor Lessings Der jüdische Selbsthass (Matthes & Seitz Verlag). Past het in de rechtse modieuze trend setting, dat koketteren met het antifeminisme en antisemitisme weer bon ton geworden is? In Düsseldorf is vorig jaar het toneelstuk Die Seele eines Juden - Weiningers letzte Nacht in première gegaan, merkwaardig genoeg een produkt van een Israëlische auteur, Yehoshua Sobol. In het weekblad Die Zeit wordt het omschreven als een melodrama, een haastige en vulgaire droomreis door Weiningers levenstrauma's, aangevuld met schreeuwerige tiraden, waarvoor ongegeneerd uit het oeuvre van de dichterfilosoof wordt geciteerd. Commentaar van le Rider: ‘Vergeleken daarmee vind ik het Frankfurtse toneelstuk van Fassbinder bijna onschuldig. Voor de eerste keer wordt in Duitsland een jodenbeschimping door een Israëliër aan de hand van Duits cultuurgoed op toneel gebracht.’

Schichtig

Otto Weininger

Otto Weininger zegt van zichzelf dat hij nauwelijks dertien was, toen hij over filosofie en kosmologie begon na te denken. Met zijn vader Leopold had zoon Otto veel gemeenschappelijks: het dwepen met Wagner en met de klassieke Duitse filosofie (Kant). Otto's zuster Rosa getuigde: ‘Mijn vader was in hoge mate antisemitisch, dacht echter als een jood en ergerde zich, als Otto tegen het jodendom schreef.’ Otto was een briljant student en schitterde in talenkennis, maar was verder een schichtig figuur met een desondanks behoorlijk groot ego. In 1902 schrijft hij aan zijn vriend Swoboda dat hij smeedt ‘aan de sleutel van de wereldgeschiedenis’, waarbij hij geheimzinnig opmerkt: ‘Es gibt zweierlei Ethik, die eine: man muss coitieren, weil sonst die Menschheit ausstirbt - und noch eine.’ Die noch eine was Weiningers ethiek, namelijk een virulente aanval op de verwijving van de maatschappij en vandaar op het vrouwelijk element in de mens, ten slotte de ontkenning van het mens-zijn van de vrouw. Dat is, in de kern, de boodschap van deze psychologische filosofie die in Geschlecht und Charakter wordt uitgesponnen, met weglating van alle sociale en economische factoren die Weininger van generlei relevantie vindt bij het geven van een ‘definitief antwoord’ op het vrouwenvraagstuk

In de vrouw haat Weininger haar seksualiteit, die haar natuurlijk element zou zijn en op procreatie is gericht en die de man afleidt van de categorische imperatief om genie te worden. ‘Alleen de geniale mens echter kent de volstrekt onzinnelijke liefde, en alleen hij streeft naar de verwekking van tijdeloze kinderen in wie zijn diepste geestelijke wezen tot expressie komt.’ Mannen vinden waarde in zichzelf, aldus Weininger, en zo niet het andere geslacht: ‘Vrouwen leiden waarde steeds weer af van andere zaken, van hun geld en goed, het aantal en de schoonheid van hun japonnen, de prijs van hun loge in de schouwburg, hun kinderen, maar vooral van hun bewonderaar, hun echtge-

[p. 13]

noot; en wanneer de ene vrouw ruzie heeft met de andere beroept zij zich altijd uiteindelijk, om de ander het diepst te treffen en het doeltreffendst te vernederen, op de maatschappelijke positie, de rijkdom, het aanzien en de titels van haar man, maar ook op diens jeugdigheid en zijn talrijke aanbidsters; terwijl het een man, in de eerste plaats door hem zelf, als zeer schandelijk wordt aangerekend wanneer hij zich op iets van een ander beroept en niet zijn waarde als zodanig verdedigt tegen alle aanvallen.’

Voorgaand citaat moge als voorbeeld van de toonaard dienen, waarin dit erudiete en hatelijke pamflet is gesteld. Het zou nochtans misplaatst zijn, in Weiningers vrouwenhaat een excentriciteit van een verhitte geest te zien, want antifeminisme was in die tijd in Wenen eerder regel dan uitzondering en iets waaraan overigens ook ontwikkelde vrouwen zich te buiten gingen. Maar geen antifeminist gaat virulenter te werk dan de jood Otto Weininger, die uit een overassimileringsdrang de vooroordelen van de Weense burgerij tot een ethische karikatuur omsmeedt. Le Rider beschrijft hem daarom terecht niet als een excentrieke denker, maar als een ultraconformist: ‘Otto Weininger is het er helemaal niet om te doen de vooroordelen van de Weense bourgeoisie te kritiseren, maar ontplooit een overdadige ijver om ze wetenschappelijk en filosofisch te legitimeren. De fatsoenlijke mensen brengt hij daardoor in verlegenheid, omdat hij hun ideologie volkomen overtrokken verdedigt.’ Hij trapt in de val van de geassimileerde joden, over wie Herman Broch zeer scherpzinnig heeft gezegd: ‘Ze assimileren de stijl van de nationale, de economische of gelijk welke bovenklasse om aan het narcisme van die klasse deel te nemen, meer nog, daar komt bovendien nog bij de trots op de geslaagde assimilatieprestatie.’

Moet Weiningers antisemitisme niet in het zelfde licht worden gezien, als een rabiate overdrijving van de eigentijdse burgerlijke gezindheid die heftig anti-joods was gekleurd? Karl Kraus heeft de fatale dialectiek van pangermanisme en panzionisme in zijn werk heftig gehekeld, maar bepaalde ontwikkelingen van het zionisme, bijvoorbeeld de ideologie van de overtuigde fascistische jodenleider Wladimir Jabotinsky (1880-1940) overtroffen toch zijn ergste vermoedens. Le Rider: ‘Tot op dit niveau van het joodse chauvinisme gezakt, is het zionisme als dissimilatiestreven niets anders dan een griezelige versterkte assimilatie aan de negatieve karaktertrekken van de Europeaan in de twintigste eeuw.’ Zo intelligent was het tot dusver niet geformuleerd. Hoe antiseksualiteit en antisemitisme elkaar in die tijd konden beroeren, hoe zelfhaat kan verinnerlijkt worden, daarvan legt Arthur Schnitzler getuigenis af als hij de geschiedenis van zijn joodse vriend en wereldberoemde bergbeklimmer Louis Friedmann vertelt: Friedmann zou besloten hebben ‘ongehuwd en kinderloos te blijven om het gehate joodse bloed niet voort te planten dat afkomstig van zijn vader, door zijn aderen vloeide.’ En de jood Arthur Trebitsch, beroemd schrijver en filosoof, trachtte zo krampachtig aan het stereotype van de blonde ariër te beantwoorden, dat hij in paranoia verviel en overal tekenen van joodse samenzweringen meende te ontwaren, met het doel hem te vermoorden. Wat is Weiningers antisemitische delirium anders dan een formidabele en tragische paradox, een poging om het geassimileerde jodendom te redden door overaanpassing aan het ongebreidelde antisemitisme van de Weense burgerij, uiteindelijk de zelfmoord als de ultieme oplossing om als aangepaste jood het antisemitisme van de Weense burgerij te sanctioneren?

Slachtoffer van rassenwaan

Le Rider laat dit potje niet dicht. Terecht merkt hij op in zijn woord vooraf dat er een groot contrast bestaat tussen de welsprekendheid waarmee men het over Weiningers antifeminisme heeft en de bedremmeldheid waarmee over zijn antisemitisme gezwegen wordt. Sinds het werk van Léon Poliakov beschikken wij inderdaad over een uitputtende geschiedenis van het antisemitisme, maar de geschiedenis van de houding van de joden tegenover het antisemitisme is nog een braakliggend terrein, al heeft Isaac Deutscher met zijn The non-Jewish Jew and other essays belangrijke aanzetten in die richting gegeven. Weininger is het slachtoffer van rassenwaan geworden en in de vrouw vernedert hij de jood die zelf vernederd wordt, maar hij doet dat met zoveel brio en - als men dat woord mag gebruiken - authenticiteit, dat hij de grote geesten van zijn tijd heeft gefascineerd. (Het woord ‘fascinatie’ is in deze sfeer toepasselijk: Weininger heeft ontdekt dat in het woord ‘fascinum’, afgeleid van fascinare in het Latijn niets anders dan het manneljke lid betekent.) Karl Kraus was enthousiast over Geschlecht und Charakter: ‘een vrouwenvereerder valt de argumenten van uw vrouwenverachting geestdriftig bij.’ Helemaal weg was Kraus van de vergelijking die Weininger maakt tussen politicus en prostituée, en het moet worden gezegd dat de passage haar bekoring heeft. ‘“ambitio” betekent oorspronkelijk “rondgaan”. Dat doet zowel de volkstribuun als de prostituée. Volgens Emerson heeft Napoleon in Parijs “incognito op straat geluisterd naar het gejuich en de lofprijzingen van de massa”.

Vervolg op pagina 16