Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 7]

Worstelen met vette en magere jaren
Het literair eeuwboek

Het literair eeuwboek. Honderd jaar het boek van het jaar samengesteld door C.J. Aarts en N. van der Meulen Uitgever: De Bijenkorf, f 12,-

Diny Schouten

Oktober 1885 - Oprichting van De Nieuwe Gids. Geen Neerlandicus of hij kan die datum dromen, en er indien nodig voor worden wakker gemaakt. Ik wil wedden dat, mocht hij werkzaam zijn bij het middelbaar onderwijs, zijn nachtrust zelfs beter wordt naarmate hij in zijn literatuurlessen de Tachtigers nadert. Kloos las immers Keats, waaraan hij goed deed: zoiets geeft internationaal cachet aan onze, aan pubers moeilijk te slijten, vaderlandse letteroefeningen. De geur van heiligheid heeft de Beweging van Tachtig merkwaardigerwijs nooit verlaten; ik vermoed dat het op het gezag van de heren Knuvelder, Stuiveling en Lodewick cum suis is geweest dat men de Nederlandse literatuur - met Multatuli als unzeitgemässe voorloper - laat beginnen op de dag van hun rumoerige entree, nu precies honderd-en-een-half jaar geleden.

Almanakist-van-professie C.J. Aarts greep die termijn aan voor een gedenkboek, dat ‘Het literair eeuwboek’ heet: ‘Honderd jaar het boek van het jaar’. Het halve jaar teveel werd deskundig weggemoffeld door van 1885 alleen het laatste kwartaal en van 1985 de eerste drie kwartalen te nemen. Samen met N. van der Meulen stelde Aarts vooral lijstjes samen, waardoor het boek denken doet aan een voorgaand Bijenkorf-uitgaafje, De literaire top 100 ‘aller tijden’. Het literair eeuwboek geeft meer, een top-duizend: honderd maal een top-tien van de beste boeken van het jaar, en éénmaal een top-honderd van de beste beste boeken van het jaar - ik hoop dat ik duidelijk ben. Nog meer werk verzetten de samenstellers. Van de honderd winnaars verzamelden ze gegevens als het totaal van de oplage van de verschillende drukken, een drukgeschiedenis, de prijs van de eerste en laatste (of nog verkrijgbare) drukken, persreacties (bejubelende naast verguizende), een afbeelding van het omslag van de eerste en van de laatste uitgave (omslagen worden er niet mooier op), portretten van de auteur ten tijde van de eerste uitgave (schrijvers worden er niet mooier op).

Dat critici met elkaar van mening verschillen, vind ik niet zo gek als Aarts en Van der Meulen. De oplagecijfers vond ik het aardigst om te bestuderen; ze vormen zo bij elkaar een curieuze literatuurgeschiedenis. Ik heb nooit vermoed dat Erik of het kleine insectenboek (1941, 900.000 exemplaren) een onverbiddelijker bestseller was dan Ik Jan Cremer (1964, 700.000 exemplaren). Ook niet dat de 380.000 stuks Het bittere kruid (1957) in het niets zouden zinken naast de 600.000 van Jan de Hartogs Hollands glorie (1940), of de 650.000 van Nienke van Hichtums Afke's tiental (1903). Heel laag genoteerd staat De aanslag (1982): 290.000, hoewel dat altijd nog een slordige honderdduizend méér is dan de top-notatie van onze volksschrijver: slechts 182.000 stuks De avonden (1947). Reve klopt op zijn beurt Wolkers (Terug naar Oegstgeest, 1965, 161.000), Hermans (Nooit meer slapen, 1966, 149.000; De donkere kamer van Damokles, 1958, 132.000) en Claus (Het verdriet van België, 1983, 120.000).

Toen werd het tijd om, ter vergelijking, nieuwsgierig te worden naar de verkoopcijfers van de prijsvechter van De Arbeiderspers: Maarten 't Hart, hoeveel verkopen ze daar niet van? Ai, daar stootte ik mijn neus. Aarts en Van der Meulen kozen slechts Ik had een wapenbroeder (50.000) als beste boek van het jaar (1973). Een vlucht regenwulpen (1978), De aansprekers (1979) en Het roer kan nog zesmaal om (1984) legden het af tegen Niets te verliezen en toch bang, Koot graaft zich autobio en Hersenschimmen.’

Dat zijn óók prachtwerken, en boos worden hielp dus niet. De flaptekst spreekt trouwens al sussend over iets als ‘tot discussie uitnodigen’, en Aarts/Van der Meulen dekken zich bij voorbaat in door te wijzen op de arbitraire beslissingen die hun formule hen oplegde. Ze worstelden, schrijven zij in de verantwoording, zowel met de ‘vette’ als de ‘magere’ jaren, ze waarschuwden er daarom voor, dat sommige schrijvers door het passen en meten wel eens met een wat minder boek paraderen als ‘boek van het jaar’. Versagen deden zij niet: ‘Wij hebben de consequenties uit onze opzet getrokken’, staat er, dapper. Zo kwam het, lichten ze toe, dat Vestdijks De koperen tuin en Het glinsterend pantser tot de top-honderd behoren, maar Terug tot Ina Damman niet, Daums Goena-goena of Nummer elf niet (had dat heus gemoeten?), en Anton Coolen ‘lukte het zelfs niet om met Dorp aan de rivier, zijn beroemdste boek, de top tien van 1934 binnen te dringen’.

Communis opinio

Aan wie kan dat liggen? Aan Coolen, suggereren de samenstellers. Ik zou denken: aan Aarts en Van der Meulen, die ook Franz van Wezels roemruchte jaren niet in aanmerking namen als boek-van-het-jaar. Maar ze ontkennen iedere aansprakelijkheid en verschuilen zich achter ‘de communis opinio’: ‘Onze keuzen (...) zijn gebaseerd op een algemene smaak, door ons opgedolven uit handboeken, knipselarchieven, toptienen en tophonderden.’ Die ‘algemene smaak’ is dan wel de húidige algemene smaak, haasten ze zich te verklaren: ‘Wij kozen boeken uit lang vervlogen jaren met de smaak van nu’.

Dat is te merken. Men raadt ongezien wat de favorieten zijn: Nescio's Uitvreter, Thijssens Kees de jongen, Elsschots Lijmen (én Villa des Roses, én Kaas), Couperus (vijfmaal laureaat, met boeken als Van oude mensen en De boeken der kleine zielen, na respectievelijk dertig en veertig jaar voor het eerst herdrukt), Aletrino, Van Groeningen, Jacob Israël de Haan, Van Eedens Koele meren (dertig jaar niet herdrukt), Bordewijk, Du Perron. Het beste boek van 1944 is Twee brieven uit Westerbork van Etty Hillesum - uitgegeven in 1962. Hoe meer naar het heden, hoe voelbaarder de invloed van de literaire bestseller-lijsten: voor de laatste vijf jaar: Nooteboom, Warren, Mulisch, Claus en Bernlef. Wat zou er tégen zijn geweest, om ook voor de jaren ervoor de lievelingen van het publiek te nemen, afgaande op de verkoop? Nu levert de hele onderneming - en het is zichtbaar dat het een hele onderneming was - niets dan non-news op, het is het soort goede smaak dat reeds lang gecanoniseerd is in de handboeken van Knuvelder, Stuiveling en Lodewick.

Daarom, net als bij hen, géén Jacoba van Velde, géén Székely-Lulofs, géén Willem Walraven, géén Dola de Jong, géén Albert Helman, géén Top Naeff, géén Gerard Walschap, géén Henriëtte van Eyk, géén Bertus Aafjes, géén Maurice Gilliams, géén Andreas Burnier (volgens Van der Meulen en Aarts heeft zij na 1970 niet iets geschreven dat tot de toptien doordrong). O, ze worden wel genoemd, maar er was telkens een Oudshoorn of Emants die om duistere reden voor moest gaan, al is het met hun slechtste boek: Pinksteren, van Van Oudshoorn bijvoorbeeld, een buitengewoon vervelende novelle, of Lichte kost van Emants: het woord zegt het al. Vestdijk drie keer en Boon éen keer, dat kan dus zomaar, ongestraft. Van Schendel lijkt ook het slachtoffer van het rare geschuif: éenmaal kampioen, met niet zijn beste boek: Het fregatschip Johanna Maria. Bevreemdend is de keuze van Justine Abbing (pseudoniem van Carry van Bruggen) met Uit het leven van een denkende vrouw, terwijl Het huisje aan de sloot het aflegde tegen Bezette stad van Van Ostayen.

De dichtbundels (van Leopold, Van Ostayen, Bloem, Achterberg en Nijhoff) ogen er wat vreemd tussen. Natuurlijk, het zijn onze klassieken, maar je maakt wel de indruk frambozen met aardappels te vergelijken als je Hilda van Suylenburg uitroept tot een beter boek dan Gorters De school der poëzie, of dat Herfsttij der Middeleeuwen mooier is dan Brahman I, want ook de non-fictie mocht meedoen. Nooit geweten dat Kousbroeks Anathema's het wonnen van De Jongs Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog.

Tot het genre van de nog veel nuttelozer ‘feiten’ behoren de vijf regels headlines, belangrijke gebeurtenissen uit de wereldgeschiedenis en belangrijke publicaties uit de wereldliteratuur, die bij elk jaar vermeld staan. Nooit geweten, of nooit geweten of ik wel wist dat Thijssens De gelukkige klas tegelijk verscheen met Das (moet zijn: Der) Schloss, en Ulysses tegelijk met Prutske. Ook niet dat de verschijning van Werther Nieland samenviel met de eerste atoomproeven in de Sovjetunie. Maar ook die feiten zijn, vrees ik, non-news.

■

1973

1949

1958

1918

1900