Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 3]

Ze probeerde de ernst niet op te heffen, noch de speelsheid gewicht te geven
Rommelige biografie over de Engelse schrijfster Stevie Smith

Stevie A Biography of Stevie Smith door Jack Barbera en William McBrien Uitgever: Heinemann, f 75,75
Me again Uncollected Writings of Stevie Smith Uitgever: Virago, 376 p., f 29,80

Judith Herzberg

Dit is een rommelige biografie vol herhalingen en tegenstrijdigheden. Plechtstatig, kleurloos en af en toe opeens persoonlijk: ‘It is nice to think of Stevie in those weeks (een vakantie) happy, delighting in the countryside, and so neglecting her muse. As she wrote “When I am happy I live and despise writing.”’ Merkwaardig dat de biografen juist uit hun objectieve rol stappen als ze het over Stevie Smith als niet-schrijvend mens hebben. Alsof ze even opademen; dat ingewikkelde, veeleisende verdrietige en geniale wezen heeft toch ook wel eens een tevreden moment gehad.

Van haar vijfde tot haar achtste jaar was Stevie in een kindersanatorium. Deze periode wordt warrig beschreven; het was blijkbaar moeilijk gegevens te achterhalen. Wij horen dat ze daar ‘three pints of milk a day and raw eggs’ te eten kreeg, en dat ze ‘enjoyed the prestige of being in the ward for those most ill: children who left after a short time were considered to count for less’. Een paar bladzijden later staat: ‘Once, reviewing an autobiography, she drew the wry moral that to remain an individual one must arrange to be an invalid as a child.’ In de aantekeningen kunnen we ook vinden wat de titel van haar boekbespreking was, waar en wanneer deze verscheen, maar daar wordt hier verder niet op ingegaan, de schrijvers gaan door met: ‘An individual she certainly remained.’ Dit is een voorbeeld van hoe gemakkelijk ze uitspraken van Stevie over anderen, of naar aanleiding van anderen, gebruiken als ‘eigenlijk’ uitspraken over zichzelf. Het boek wemelt van dit soort onheldere toepassingen van citaten. Een luie en ondoordachte manier van psychologiseren. Als ze dan, voortbabbelend over het effect van het sanatorium, beweren dat ‘it may seem odd to attribute her rivalry with children and her compassion for them to the same source, yet it is no more odd than that both should have existed in the same person’, en ik zie dat ik pas op bladzij 19 ben, dan is mijn hoop op verhelderend nieuws eigenlijk al vergaan.

Stevie Smith

Behalve een chronologische lijn, waarin ook veel vooruit en achteruit gewezen wordt, zie ik geen opzet in dit boek. Het lijkt of ijver de grootste drijfveer is geweest bij het verzamelen van materiaal, of de biografen een gigantisch aantal gegevens op kaarten hebben verzameld - gegevens uit gesprekken over haar, uit boeken, brieven, gedichten en boekbesprekingen die Stevie Smith zelf schreef - en daarna niet wisten hoe ze van al die gegevens een geheel moesten maken. Dat geeft niet zo heel erg; lezers met behoefte aan strenge systematiek interesseren zich waarschijnlijk niet zo voor Stevie Smith, die zelf ook een buitengewoon hak-op-de-takkerige manier van vertellen heeft. Maar wat een verschil in hoe. Bij haar wekt elke zin op tot meedenken, -lachen of -treuren, haar biografen met hun gezapige zinnen, werken, bij mij in elk geval, vooral op de gaap. Zo ploeter je door dat boek omwille van de informatie en red je je van citaat tot citaat. Op de allerlaatste bladzij, als B. en McB. het hebben over een ruzie die ontstond na Stevie Smith's dood over het al dan niet aanbrengen van een plaquette op haar huis, geven ze hun diepe ernst even op - ‘But the plaque was there by the summer of 1978 when two Americans, admirers of Stevie's poetry and at work on her biography, visited Palmers Green (waar ze zesenzestig van haar negenenzestig jaar gewoond heeft). The Palmers Green and Southgate Gazette published an account of her visit, which provided further evidence of Stevie's growing fame. When their biography was published in 1985 (deze dus) its readers learned, from a prefatory note by Stevie's executor, that a second biography was in preparation. Two biographies! How Stevie, who had enjoyed her late fame so very much, would have laughed.’ Als je dan, op bladzij -1, deze ‘note’ leest, zie je inderdaad dat dit boek niet door hem geautoriseerd is, en dat er een wél geautoriseerde biografie in de maak is. Ik ben daar erg benieuwd naar, want al zwoegend door deze driehonderd bladzijden, begon ik me af te vragen of het wel mogelijk was, een biografie over iemand die zó weinig anders gedaan heeft in haar leven dan schrijven.

Tekeningen op deze pagina: Stevie Smith

Wat is de taak van een biograaf bij een leven waarin ogenschijnlijk zo weinig is voorgevallen (omdat ze steeds op één plek is blijven wonen, eerst, als kind, met haar moeder, zuster en tante, later alleen met haar tante), en waarin van wat er wel gebeurd is, door de schrijver zelf al buitengewoon onverhuld en met veel inzicht en raffinement verslag gedaan is. Waarin je zelfs zou kunnen zeggen dat dat verslagdoen tot de voornaamste belevingen behoort. In de wisselwerking tussen uitwendige gebeurtenis en inwendige beleving zal de laatste, vooral voor een schrijver, toch het meeste belang hebben.

Wat valt daar nog aan toe te voegen door een grover besnaard ander, die bovendien is aangewezen op de uitwendige gebeurtenissen en die wat de inwendige betreft, niet meer heeft dan het door de schrijver zelf al gereflecteerde?

Natuurlijk is het altijd leuk om literaire roddel te lezen en, voor wie haar romans leest, is het een extra gegeven dat Basil in The Holiday gebaseerd is op Orwell, en dat Hughie (in het verhaal ‘Beside the Seaside’) een buitengewoon irritant en vroegrijp jongetje, Jonathan Miller was en zou blijven. We horen dat Stevie vergeleken is met schrijvers als Virginia Woolf, Dorothy Parker, Blake, Kafka, Lewis Carroll, Edward Lear, Ogden Nash en James Joyce. Soms horen we ook wanneer ze welk boek zelf gelezen heeft, maar van enig begrip over hóé ze misschien door anderen beïnvloed is, is geen sprake.

Gelukkig citeren ze veel en uit veel verschillende bronnen. Maar ook dat werkte op mij net zo frustrerend als meekijken in een album waar een ander het tempo bij bepaalt, of het niet zelf hanteren van die televisie-afstandsknoppen. Gelukkig hebben dezelfde B. en McB. een paar jaar geleden een boek met uncollected writings van Smith uitgegeven: Me Again. Bij hun citaten uit haar werk verwijzen ze hier veel naar, en zo kun je met de twee boeken samen toch een soort inzicht krijgen, iets verder dan wanneer je alleen haar poëzie en romans kent. Bij Stevie Smith hangt alles samen - in haar boekbesprekingen van anderen vervlecht ze soms haar eigen poëzie, ze citeert zichzelf steeds en komt voortdurend bij eerder uitgewerkte ideeën terug. Zelfs in haar dichtbundels nam ze vaak gedichten op die ook al in eerdere bundels verschenen. ‘Only mediocrities develop,’ citeerde Philip Larkin (Observer, 23 januari 1972) in een bespreking van haar postuum verschenen dichtbundels Scorpion and other Poems en het is inderdaad opvallend hoezeer haar hele oeuvre, achteraf gezien, één geheel is. Hoewel vaak kinderlijk, naïef, frivool genoemd, geloof ik niet dat dat haar recht doet. Het hele begrip ‘kinderlijk’ zou herzien moeten worden ook waar het kinderen aangaat. Kinderlijk zou moeten betekenen: ernstig, onbevooroordeeld en bereid tot iets nieuws. Zoiets. Desmond MacCarthy wordt door B. en McB. aangehaald, die over Stevie Smith schreef: ‘For seeing everything with a child's ruth-

[p. 4]

less absence of sentimentality and with a child's illuminating irrelevancies of attention.’

Wie bepaalt er welke aandacht relevant en welke irrelevant is? Is misschien de eis tot relevant-zijn een van de vijanden van speelsheid? Is speelheid kinderlijk? Hoe komt het dat ernst en speelsheid bij volwassenen tegenstrijdig lijken? Hoe komt het dat Stevie Smith als dichteres niet serieus werd genomen? Doordat ze bij haar vaak ernstige gedichten vaak speelse tekeningen plaatste? Sommige schrijvers vinden het gênant om zwaar op de hand te zijn. Hoewel Stevie Smith het morele vermaan schuwt, lijkt ze een te grote ernst onbeleefd te vinden. De ernst van die gedichten probeerde ze ook op andere manieren te relativeren. Nee, dat is fout gedacht, alweer vanuit die ingestampte opvatting dat ernst en speelsheid elkaar opheffen. Ze probeerde de ernst niet op te heffen, noch de speelsheid gewicht te geven. Waarom voelt iedereen die over haar schrijft zich toch steeds weer in de verdediging gedreven, alsof hij (of zij) en Stevie Smith elkaar begrijpen en in de overige breinen truttigheid troef is? Zelfs Larkin, in een eerder artikel, (New Statesman, 28 september 1962) heeft het over ‘serious’ tegenover ‘silly’, en hij zegt: ‘Nor do the drawings help: a mixture of “cute” and “crazy” they have an amateurishness reminiscent of Lear, Waugh and Thurber without much compensating felicity.’ Toen hij haar boek Not Waving but Drowning aan vrienden cadeau gaf... ‘they were, I think, bothered to know whether I seriously expected them to admire it. The more I insisted that I did, the more suspicious they became.’ Bij een dichter als Eliot, of Shelley, ken ik dit verschijnsel niet - en, vreemd, zelfs in deze biografie, die, vermoed ik, gericht is op een groter publiek, lijken de schrijvers voornamelijk bezig zich over haar te ontfermen. Twintig jaar geleden of zo was ik eens op bezoek bij een bekende schrijver, die het had over een ‘ontdekking’ die hij juist gedaan had van een geniale dichteres over wie niets bekend was en die in Nederland volstrekt onbekend was. Razend benieuwd was hij naar haar, tot ik vroeg: ‘Bedoel je misschien Stevie Smith?’ Ik verwachtte enthousiasme maar nee, het onderwerp leek op slag van geen enkel belang meer. Graag zou ik, zoals Smith doet, de lezer direct willen aanspreken; Reader, can you explain this to me?

Dat dit privé-zwak voor haar langzamerhand door massa's gedeeld wordt komt ook doordat er na haar dood een toneelstuk en een film over haar gemaakt zijn waarin Glenda Jackson Stevie speelt. Lijkt ze op haar? ‘Glenda is sensible, Stevie was wise,’ las ik ergens en dat vat samen wat er mis is. Maar wat me in het stuk hinderde, overrompelde me in de film. Misschien doordat het stuk dat deel van de illusie verstoord had. Maar de film had een experimentele kant die ik in het stuk niet ontdekt heb en leek daardoor meer geestverwantschap met Stevies eigen werk te hebben. Met experimenteel bedoel ik dat er allerlei zogenaamde wetten doorbroken werden. Bijvoorbeeld: het is niet mogelijk de inhoud in drie woorden spannend samen te vatten. Er is geen plot, weinig beweging, nauwelijks méér dan één locatie, veel tekst, weinig visuele afwisseling. Glenda Jackson spreekt af en toe regelrecht ‘haar’ gedichten de camera in of ze zegt, middenin een scène met de oude Engelse actrice Mona Washbourne: ‘This is my aunt.’ Behalve Stevie en haar tante (‘the Lion of Hull’) in haar eerste roman, Novel on Yellow Paper, 1936) komen er in de film nog twee mannen voor - gespeeld door Trevor Howard en Alex McCowen, die geen van beide realistisch een bepaalde rol spelen. De eerste is een vriend-commentator, de tweede Stevies ex-verloofde(s?). De set is weer wel een tamelijk natuurgetrouwe nabootsing van het huis in Palmers Green (een buitenwijk van Londen). Een huis waar in meer dan zestig jaar weinig veranderd leek, vol bijzettafeltjes, boeken, vaasjes met droogbloemen et cetera. Die behoudende kwaliteit van het decor lijkt, ook weer, tegenstrijdig met de gedurfde opzet van de film. Het besef, door de film gedemonstreerd, dat dit een schijntegenstrijdigheid is, voegt toe aan het begrip over Stevie als persoon. Strekt zich zelfs zo ver uit, dat de zogenaamde ‘uneventfulness’ van haar leven, die je in alle besprekingen over haar werk tegenkomt, ook twijfel gaat oproepen. Wat is uneventful? Dat ze nooit getrouwd is, geen kinderen had? Ze zegt hier zelf over ‘I loved my aunt’ en wie kan liefde wegen, of de ‘events’ binnen een hoofd in een kamer in Palmers Green vergelijken met die in een hoofd dat een wijdere actieradius heeft gehad dan Stevies? Dat ze niet wereldvreemd was in de zin van apolitiek, blijkt al uit Novel on Yellow Paper, waarin ze, al vóór 1936, duidelijke voorspellingen doet over de omvang die de nazi-wreedheden zullen aannemen.

In Stevie wordt uitvoerig ingegaan op haar activiteiten tijdens de blitz in Londen en in Me Again staat een aantal buitengewoon helderziende artikelen die ze in, om en vlak na de oorlog schreef. De combinatie van deze twee boeken wekt eigenlijk vooral verlangen naar meer, véél meer. Misschien, als dat kan, een verzameld proza, waarin dan behalve de drie romans ál haar honderden boekbesprekingen en andere beschouwingen en vooral ook al haar brieven zouden verschijnen, zodat we niet meer af zouden hangen van de flarden die biografen relevant vinden. Ze verdient het, naar mijn idee, niet minder dan bijvoorbeeld Virginia Woolf. ‘I suppose no one will ever be able to make a true equation between vice, virtue, and art, and why try? Oh leave it, leave it, one feels. Read the stories and poems the sinners write, but leave their private lives (as we should like our own sinning lives to be left) to heaven. So one feels. One may be wrong.’

■