Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 6]

Dokter Faustus
Vervolg van pagina 4

terug te schrikken, geen reden om er niet met blijde oogopslag en eerbiedige vertrouwelijkheid over te spreken.’ Alleen al het ritme van Fitelbergs zinnen is volstrekt anders: ‘Wat hoor ik, u dirigeert niet? U doet het niet? En ook pianist wilt u niet zijn? U weigert uw liederen te begeleiden? Ik begrijp het, cher Maître, je vous comprends à demi mot! Het is niet uw stijl om bij voltooide zaken te blijven stilstaan. Voor u wordt een werk met de vormgeving uitgevoerd, het is voor u met het opschrijven afgehandeld.’ Enzovoort. Graftdijk heeft over het algemeen deze manieren van praten heel raak en innerlijk consistent in het Nederlands herdicht, om het plechtig maar niet onpassend te zeggen. Alleen bij het grappige gebabbel van het kind Echo koester ik een lichte twijfel. Het betoverende portret dat Mann van dit ‘elfenkind’ geeft, is het enige waarin het element van parodiëring geheel ontbreekt. Misschien is zijn kinderlijk-plechtstatige taaltje daarom wel het moeilijkst van al in een andere taal weer te geven, en naar mijn gevoel is de vertaler hier ook niet helemáál geslaagd. Sommige uitspraken van Echo deden me in de vertaling wat geforceerd aan, de plechtstatigheid is er dan wat te dik opgelegd (‘Het dunkt Echo niet oirbaar’). Maar hier twijfel ik aan mijn eigen twijfel, want Duits is niet mijn moedertaal, en misschien vindt een Duitse lezer ‘Echo dünkt es nicht wohlanständig’ als uiting van een kleuter ook wel al te onaannemelijk.

Dat ik bij het lezen van de vertaling af en toe een Nederlands woordenboek moest opslaan is ook al geheel in orde, in aanmerking genomen dat bij Manns Duits zelfs de dikke Duitsers Wahrig en Duden een aantal malen geen raad verschaffen. De woordenschat waarvan Mann zich bedient is kennelijk menig lexicograaf te veel, en Graftdijk heeft met een even rijk en bont Nederlands geantwoord. Het mijne is verrijkt met onder andere ‘lendelam’, ‘aangemunt’, ‘kantlid’ en ‘pots en kots’.

Detailkritiek

Niet dat er in detail niets is aan te merken. Een enkele ‘Duitse komma’ is blijven staan (‘Van hetgeen ik zelf in het midden bracht, kan ik mij bijna geen bijzonderheden herinneren’), er is een aantal fouten (‘Streicher’ zijn op p. 147 celli geworden; je wordt niet zoals op p. 157 ‘in de artem metrificandi onderwezen’ maar hetzij in de ars hetzij in arte metrificandi; Dis van p. 158 moet een Cis zijn; een verhouding die op p. 385 ‘domme situaties na zich sleept’ had die liever met zich mee moeten brengen; en meer van dit klein grut), hier en daar zijn er stijfheden, lopen zinnen niet goed (‘Er was weldra [nie-niemand] meer die [...] de meester niet geevenaard en tonen gezet had’), en een woordvorming als ‘gewetensknaging’ (p. 527) lijkt me een germanisme. Ik laat het bij een paar typische voorbeelden, er zijn veel, wat al te veel, van dergelijke gevallen.

Hier en daar zijn typische vertaalprobleempjes niet goed opgelost. In Goethes ‘Die Kunst beschäftigt sich mit dem Schweren und Guten’ (door Adrian aangehaald om het te bestrijden) kun je ‘das Schwere’ (het moeilijke) niet vertalen met ‘het zware’, ook al maakt de context dat in dit geval, waar ‘schwer’ en ‘leicht’ gecontrasteerd worden, verleidelijk. Een grappig geval doet zich voor op p. 147. Adrian beschrijft zeer ironisch een o zo mooi orkeststuk, waarvan bijna elke lezer zal veronderstellen dat het fictief is. Mann verraadt echter in Die Entstehung des Doktor Faustus dat hij het voorspel tot de derde acte van Wagners Meistersinger op het oog had, zich verkneukelend dat zelfs Adorno het niet had opgemerkt toen Mann hem de passage voorlas. Partituur erbij: ja, het klopt woord voor noot. Er is maar één probleem: er is sprake van de ‘gestopfte Würde’ van het koper, vertaald met ‘gedempte waardigheid’, hoewel ‘gestopft’ in het Nederlands ‘gestopt’ is. Het koper in dit ‘Voorspel’ is echter helemaal niet gestopt (‘gedempt’ betekent iets anders). Graftdijk heeft dus ofwel een vertaalfout gemaakt, of (waarschijnlijker) Manns vergissing verbeterd, in welk geval je erover kunt twisten of dat mag.

Alle tekortkomingen die ik heb genoemd, kunnen met enige moeite (het archaïsche Duits) of met weinig moeite (de rest) worden opgeheven, en ik hoop dat dat gebeurt, want voor het overige is de vertaling van een superieure kwaliteit, en slaagt ze cum laude voor het examen dat elke vertaling moet afleggen, en waarbij maar twee vragen worden gesteld: 1) is zij trouw aan het origineel, en 2) is zij in goed leesbaar Nederlands gesteld.

Steeds wanneer belangrijke boeken voor het eerst in het Nederlands verschijnen, blijkt hoe onmisbaar vertalingen zijn voor onze literaire cultuur. Velen die redelijk Frans kennen maar toch over Proust struikelen, nemen hem pas tot zich nu hij in het Nederlands verschijnt. Doktor Faustus is ook in vertaling nog geen makkelijk boek, maar helpen zal het ongetwijfeld. ‘De roman van het ontstaan was beëindigd. Die van zijn leven op aarde begon,’ zo besluit Thomas Mann zijn verslag van de periode waarin hij Doktor Faustus schreef. Nu kan dan eindelijk een van de grootste romans van de eeuw zijn leven in Nederland aanvangen.

■