Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 3]

De eigenzinnige nomade
Enzensberger en Kundera: twee hommages aan Diderot

De mensenvriend door Hans Magnus Enzensberger Vertaling T. Muizelaar en J. Heijer Uitgever: De Bezige Bij, 148 p., f32,50
Jacques en zijn meester Hommage aan Denis Diderot door Milan Kundera Vertaling Ivo Gay Uitgever: Ambo, 86 p., f 16,50

Carel Peeters

Toen de intellectueel geboren werd was het, zoals bij elke geboorte, de vraag of hij het zou halen. In de achttiende eeuw was er weinig voor nodig om in de gevangenis te raken. De verhoudingen lagen duidelijk; elke schrijver of filosoof wist wanneer hij te ver ging en dat hij per speciale koerier een lettre de cachet tegemoet kon zien. De intellectueel haalde het, maar vele zaten voor kortere of langere tijd in de Bastille, of in Vincennes, zoals Diderot. De verschijning van de Encyclopédie was een lijdensweg omdat in elk nieuw verschenen deel wel een artikel stond dat ergens van afweek. Maar in 1770 was hij compleet en kon hij zijn triomftocht beginnen. Als redacteur van de Encyclopédie schreef Diderot zelf menig artikel, zoals dat over het begrip ‘Autorité public’ waarin hij met encyclopedische autoriteit schreef dat de staat niet aan de vorst toebehoort, maar de vorst aan de staat. Wanneer de vorst het contract tussen hem en de staat niet nakomt ‘treedt zij in haar recht met de volledige vrijheid, een nieuw contract aan te gaan, met wie en hoe ze wil.’

Er zijn vele Diderots en degene die met dit artikel het ‘droit devin’ afschreef was degene die dacht volgens de verlichte ideeën uit zijn kring. Op zo'n moment dacht hij niet aan de consequenties, maar aan wat hem het beste leek. Diderot is een van de eerste intellectuelen omdat hij in vele opzichten model staat voor de soort, althans zoals ik hem zie. Diderot was met zijn Encyclopédie en zijn andere werk een van de ‘wegbereiders’ van de Franse Revolutie, toch was hij een intellectuele nomade die zich alleen tijdelijk in iets vastbeet en daarna weer verdertrok. De intellectuele nomade heeft sterke loyaliteiten, maar identificeren met een zaak doet hij zich niet, zeker niet in politieke aangelegenheden. Hij behoudt zich voor uiteindelijk weer voor zichzelf te kiezen, omdat de goede zaak waarvoor hij zich inzelte in de praktijk kan verloederen. Hij moet zich onbevangen kunnen keren tegen dat wat hij eerst verdedigde, maar anders uitpakte.

Wie zo rondtrekt moet beschikken over een aantal ideeën of waarden waaraan hij alles toetst, anders wordt dat zwerven meer zwalken. Diderot was een nomade en bezat zulke ideeën, maar zijn bijzonderheid dankt hij niettemin aan zijn lenigheid, aan ‘een ongekende’ geestelijke en sociale flexibiliteit’, zoals Hans Magnus Enzensberger het noemt. Diderot bevond zich vaak in de positie dat het taktisch beter was de kleur aan te nemen van zijn politieke of intellectuele belagers. Dat behoorde tot de overlevingstaktiek van de intellectueel in de achttiende eeuw. Maar deze lenigheid ging nog wat verder, het behoorde tot Diderots grote gaven om te kunnen denken als zijn tegenstanders. Een groot deel van zijn werk is geschreven in de vorm van dialogen, van zijn Promenade d'un sceptique (1747) tot en met Le Neveu de Rameau (1782). Niet altijd geeft hij de tegenvoeters even sterke argumenten als zijn alter egos in deze dialogen, maar meestal wel.

Beminnelijk

Diderot was niet alleen een uiterst zelfkritisch man, hij was ook bereid zijn eigen standpunten te ondergraven. Hij bezat een ontwikkeld proteïsch vermogen; hij kon zich heel goed in anderen verplaatsen. Daar zijn sterke staaltjes van bekend: als leerling aan het Jezuïtencollege in zijn geboorteplaats Langres moet hij de opdracht om de toespraak van de duivel in de gedaante van de slang tegenover Eva te bedenken tot tevredenheid hebben uitgevoerd. Iets apocriever is het verhaal over het ontstaan van het idee waarover Rousseau een verhandeling schreef en waarmee hij de prijs van de Académie van Dijon won. De vraag was of de kunsten en wetenschappen al dan niet hadden bijgedragen aan de zeden. Diderot, die daar als Encyclopédist natuurlijk niet erg aan twijfelde, zei Rousseau dat iedereen natuurlijk met een positief antwoord kwam en dat hij iets anders moest bedenken, bijvoorbeeld het ontkennend beantwoorden van de vraag. Aldus geschiedde. Een jongeman die hij hem komt met een manuscript dat tegen hem gericht is en die de publicatie ervan wil afkopen adviseert hij naar een van zijn gerenommeerde vijanden te gaan, aan hem het werkstuk op te dragen en het hem aan te bieden, ‘U zult niet met lege handen weggaan.’

Dat zowel Hans Magnus Enzensberger als Milan Kundera een grote liefde voor Diderot hebben opgevat heeft alles met diens flexibiliteit te maken. Enzensberger wilde aanvankelijk alleen Diderots toneelstuk Est-il-bon? Est-il-méchant vertalen, maar hij eindigde met een stuk waarin Diderot zelf optreedt zoals Enzensberger hem ziet: als de beminnelijke, listige en grenzeloos nieuwsgierige intellectueel. Hij is duidelijke gefascineerd door het ingewikkelde morele karakter van Diderot. Dat geldt ook voor Kundera, al legt die in zijn inleiding de nadruk op Diderots Jacques de fatalist en zijn meester en de vernieuwing in de vorm van die roman. Kundera schreef zijn stuk in 1971, op het moment dat hij zijn eigen werk niet meer kon publiceren in Tsjechoslowakije. Diderot betekende voor hem op dat moment iets heel elementairs: het vrije denken. Kundera heeft het er niet over, maar Jacques de fatalist moet ook grote morele indruk op hem hebben gemaakt, gezien zijn positie: in de roman is de hiërarchie tussen meester en knecht ver te zoeken en is de onderlinge afhankelijkheid zo groot dat de twee zeggen onmogelijk zonder elkaar te kunnen (‘U hebt de macht, ik de invloed’). In Jacques de fatalist wordt het denken in hiërarchieën belachelijk gemaakt. Kundera schrijft een toneelstuk in de geest van Diderot; zoals Diderot steeds het verhaal interrumpeert, van commentaar voorziet en in gesprek gaat met de lezer, zo gaan dezelfde personages in zijn stuk in gesprek met het publiek en beklagen ze zich er over dat hun schepper (Diderot) hun soms dingen laat doen waar ze helemaal geen zin in hebben. In de roman van Diderot wordt een belangrijk deel in beslag genomen door de herbergierster die het verhaal vertelt van de manier waarop Madame de la Pommeraye wraak neemt op haar vroegere minnaar. Dit heeft Kundera in het tweede bedrijf overgenomen en verweven met eenzelfde soort geschiedenis die de meester en Jacques overkomen: de meester neemt wraak op ene Saint-Ouen die het met zijn Agathe heeft aangelegd, Jacques bedriegt zijn vriend Bigre door met diens Justine het hooi te bezoeken. Dat Saint-Ouen en Jacques daarmee even grote ‘schoften’ zijn wil er bij de laatste niet in.

De verwarring omtrent goed en kwaad die hiermee geschapen wordt (de meester zegt dat het verschil niet zit in de daden, maar in de harten, en het hart van Jacques is natuurlijk goed), is geheel in Diderots geest en ook de kern van Est-il-bon? Est-il-méchant? het toneelstuk dat Enzensberger wilde vertalen. Bij hem treedt Diderot zelf op als de filosoof en schrijver waarbij iedereen om raad komt. Hij jongleert met de slechtigheden van iedereen en wil ze allemaal helpen, inzicht als hij heeft in de menselijke ondeugden: de minister die een beetje corrupt is, de advocaat Desbrosses die alleen in vuile zaakjes doet, de minnaar die de moeder van zijn geliefde wil vermurwen. Madame de Chepy die een schandaal wil met een toneelstuk dat Diderot ter plekke moet schrijven. Wat goed is en wat slecht wordt uiteindelijk onduidelijk en Diderot verlaat aan het einde met zijn valies het toneel, iedereen in verwarring achterlatend.

Inconsequent

Voor Enzensberger als voor Kundera moet één aspect aan Diderot, en in het bijzonder Jacques de fatalist, onweerstaanbaar zijn geweest: dat is de toon van de gesprekken tussen de personages, vooral die tussen Jacques en zijn meester. Beide heren zijn zowel zelfverzekerd als sentimenteel, wat in de dialoog uitkomt in gevatte antwoorden of reacties, afgewisseld met gesnotter, deemoedigheid en gespeelde strengheid. Een ander aspect is van meer metafysische aard: Jacques' herhaaldelijke verklaring dat alles wat gebeurt in het leven al ‘boven geschreven staat’. In filosofische termen heet hier sprake te zijn van een ‘deterministisch wereldbeeld’, maar voor nu is het voldoende het erop te houden dat ermee gezegd wil zijn dat veel ongewis is in het leven en dat je niet weet hoe het lopen zal. Dat element is voor Enzensberger en voor Kundera belangrijk: het houdt het leven open.

Diderot was een veelzijdig en ondogmatisch denker. Dit klinkt wat erg nobel, maar in zijn beste werk (Jacques de fatalist, Le Neveu de Rameau, Le Rêve de D'Alembert) was hij het in het extreme. Goed en kwaad toonde Diderot in deze werken vaak als verwisselbaar, of door elkaar heen in één persoon. De neef van Rameau is een vat van tegenstrijdigheden, is onredelijk en toont gezond verstand, is een morele held en een schurk, is een huichelaar en de oprechtheid zelf, likt de schoenen van zijn weldoeners en maakt ze belachelijk. Hij is inconsequent. De dialoog tussen de Ik en de Hij in Le Neveu de Rameau is Diderots innerlijke tweegesprek waarin de veelzijdigheid en de tegenstrijdigheden in zijn karakter boven komen.

Het is niet verbazend dat Enzensberger en Kundera hem zo aardig vinden, want hij vertolkt hun eigenzinnigheid. Voor Kundera is hij de man die voor ‘de wijsheid van de onzekerheid’ staat, voor Enzensberger is het de filosoof met een nomadische identiteit die zich tegenover een overmacht aan rechtlijnigheid in de wereld bevindt. In zijn essay ‘Pleidooi tegen de rechtlijnigheid’ (vertaald in het Nieuw Wereldtijdschrift van maart) noemt hij Diderot naast Lichtenberg en Heine als iemand die niet op principes reed. De slapste identiteiten vragen altijd om de grootste ondubbelzinnigheid, schrijft hij. Hij keert zich tegen iedereen die er nadrukkelijk uiting aan geeft te weten hoe alles in elkaar zit en tegen degenen die direct roepen dat iemand zijn ‘principes verloochent’. Intellectuelen (en daarmee ook zichzelf) nodigt hij uit ‘de voordelen van de inconsequentie af te wegen: het door haar ingecalculeerde risico, de vrijheid om ongehinderd te bewegen, het plezierige van de fantasie’. Een groot voordeel van deze eigenzinnigheid is, zegt hij, dat de sociologen er geen raad mee weten. Met Diderot wist men indertijd ook al geen raad, getuige het epigram dat op hem werd gemaakt: ‘Je suis bon encylcopédiste / Je connais le mal et le bien, / Je suis Diderot à la piste / Je sais tout et je ne crois rien.’ Goed? Of slecht?

■