Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 24]

De beminnelijkheid van een virtuoos schelder
Lodewijk van Deyssel over zijn vader A.J. Alberdingk Thijm

De wereld van mijn vader door Lodewijk van Deyssel Voorwoord en aantekeningen door Harry G.M. Prick Uitgever: Thomas Rap, 364 p., f 45, -

Jan Fontijn

Zonen wier vader schrijvers zijn hebben het moeilijk. Zeker als die vaders beroemd zijn en de zonen op hun beurt ook literaire aspiraties hebben. Nog moeilijker wordt het als de zoon een groot respect voor de vader heeft, zoals dat onder anderen bij Klaus Mann, die beroemde zoon van een nog beroemder vader, het geval was. Als kind al gaf Klaus zijn vader de bijnaam van de ‘tovenaar’, die geheimzinnige, fascinerende persoon, die in zijn stille studeerkamer boven in het huis, geïsoleerd van zijn gezin, zijn meesterwerken schiep. Wat moet een zoon tegenover zo'n reus doen? Klaus deed het moeilijkste wat een zoon in zo'n geval kon doen: hij koos voor een carrière als schrijver. Zo'n keuze betekent natuurlijk erkenning en waardering voor de vader als schrijver en mens (vader, ik wil precies zo worden als jij) maar ook wedijver, een poging het beter en anders te doen. De vader zit in een lastig parket. Hoe moet hij reageren op de literaire werken van zijn zoon? In zijn boeiende autobiografie Der Wendepunkt vertelt Klaus Mann erover; hoe hij bij zijn debuut zijn eerste werk onder pseudoniem naar een tijdschrift stuurde, omdat hij niet wilde laten merken dat hij de zoon was van Thomas Mann. De uitgever van het tijdschrift ontdekte wie de schrijver was en eiste dat Klaus onder eigen naam publiceerde. Die stemde daarmee in. En hij heeft het geweten! Vanaf dat moment was hij voor een groot aantal mensen de eigenwijze zoon, die er niet voor terugdeinsde het voordeel van zijn geboorte zakelijk uit te buiten. In zijn autobiografie noemt Klaus zijn daad om onder eigen naam te schrijven de ‘beslissende fout’ van zijn jonge carrière.

Ik moest aan het geval Klaus Mann denken bij het lezen van de biografie, die Lodewijk van Deyssel van zijn vader Jozef Alberdingk Thijm maakte. Ook bij Van Deyssel het geval van iemand die grote ambities had om schrijver te worden maar het ongeluk had zoon te zijn van een beroemde schrijver. Natuurlijk geen wereldberoemdheid als Thomas Mann, maar zonder meer een nationale figuur. Van Deyssel deelde dat lot met twee andere tachtigers. Gorter en Van Eeden, wier vaders ook literair actief waren en bekende persoonlijkheden. Alle drie (maar het meest uitgesproken Van Deyssel) zetten zich af op de voorafgaande generatie. Van Deyssel maakt op een luidruchtige wijze, onder andere via zijn virtuoze scheldkritieken, zijn schandaalroman Een Liefde en zijn provocerende gedrag, duidelijk wat er volgens hem mis was aan het leven en de literatuur van de generatiegenoten van vóór tachtig.

Bij die aanval is natuurlijk ook de literatuur en de persoon van de vader in het geding. Vader Thijm was bij uitstek representant van de katholieke emancipatie, een figuur met vele sociale contacten in Amsterdam en daarbuiten, gewaardeerd om zijn beminnelijk karakter, produktief schrijver van gedichten, verhalen, kritieken en kunsthistorische beschouwingen, animator van het literaire leven in de hoofdstad via zijn literaire salon, Vondelkenner, hoogleraar esthetica, enzovoort. In de schaduw van deze vader groeit de jonge Van Deyssel op. De inwerking van de wereld van zijn vader moet groot geweest zijn in zijn jeugd. Reuzegroot is het probleem: hoeveel van die vaderwereld kan overgenomen worden zonder de autonomie van de eigen leefstijl en opvattingen aan te tasten? Hoeveel is nodig om niet altijd in het begin van de schrijverscarrière de zoon van Thijm genoemd te worden?

Thijm was handiger dan Klaus Mann in de confrontatie met zijn vader. En ik heb hierbij niet zozeer de keuze van pseudoniemen op het oog natuurlijk, waaronder de naam Van Deyssel de meest bekende zal worden. Maar ik doel vooral op de welsprekende wijze waarop hij in zijn polemieken in de jaren tachtig een groot deel van de cultuur en literatuur aanviel en niet te vergeten op zijn biografie over zijn vader.

Imponerende uitstraling

Die biografie, door Harry Prick uitgegeven onder de titel De wereld van mijn vader, is aan de ene kant een liefdevolle evocatie van de wereld waarin Alberdingk Thijm zich bewoog, een soms ontroerend portret van de vader door de zoon, maar is aan de andere kant ook een subtiele afwijzing van diezelfde vaderwereld. Wat me vooral getroffen heeft in deze boeiende biografie is de combinatie van distantie en betrokkenheid, van objectiviteit en subjectiviteit, van observatie en inleving. Zo als 27-jarige over je vader schrijven is ronduit een prestatie! Deze attitude van Van Deyssel is natuurlijk een ideale voor een biograaf: een biograaf moet zich inleven maar ook kritisch afstand bewaren. Maar deze attitude is ook iets meer. Hij verraadt volgens mij ook iets van de wijze waarop de jonge zoon Thijm als kind ten opzichte van de vaderwereld stond. Dat kind neemt intensief deel aan de wereld van de ouders. Het dompelt zich in de atmosfeer van het ouderlijk huis en eigent zich de denkbeelden van de omgeving toe. Zijn persoonlijkheid wordt gevormd en de basis van zijn wereldbeschouwing is gelegd. Maar datzelfde kind neemt ook afstand, observeert en kritiseert en is steeds attent op de zwakke plekken in het ouderlijke wereldbeeld. Dat laatste om niet verzwolgen te worden door de imponerende uitstraling van de almachtige ouders.

Er bestaat een herinnering van de toneelcriticus Rössing aan een van de Vondel-avondjes bij de familie Thijm. Zoon Karel was daar ook aanwezig en mocht meelezen met de oudere heren. De gehele avond, zo vertelt Rössing, luisterde

[p. 25]

de jonge Thijm naar alles, naar ernst en luim met de grootste aandacht, zonder dat er een spier van zijn gezicht vertrok. Als een van de Vondel-beoefenaars las, keek Karel eerst als een schooljongen ijverig op zijn papier en sloeg dan tersluiks de ogen op. Niets ontging hem. Hij neemt deel maar neemt ook afstand, hij is betrokkene maar ook vreemde.

J.A. Alberdingk Thijm Het omslag van de Katholieke Illustratie ontworpen door Jos Th.J. Cuypers bij het overlijden van J.A. Alberdingk Thijm in 1889

Toen Van Deyssel in 1891 aan deze biografie begon te schrijven, had hij al een hele ontwikkeling als schrijver achter de rug. Het door hem aanvankelijk bejubelde naturalisme moet steeds meer wijken voor een meer lyrische vorm van schrijven. Van deze ontwikkeling van naturalistische observatie à la Zola naar de gepassioneerde subjectiviteit à la Maeterlinck is in de biografie weinig te vinden. Geen lyrisch proza dus (en gelukkig maar, roep ik opgelucht) in deze biografie maar een poging tot analyse en objectiviteit.

Ideaal-Ik

Die objectiviteit is onder andere in de stijl en de vertelwijze aanwijsbaar. Zo wordt in het boek de hoofdpersoon steeds Thijm genoemd en niet mijn vader en gebruikt Van Deyssel, wanneer hij zichzelf aanduidt nooit ik maar altijd het meer neutrale wij. Sterk objectiverend werkt ook de licht ironische toon waarmee de vader en zijn milieu beschreven wordt, een ironie die nergens doorschiet naar sarcasme. Dat het boek toch een persoonlijk document blijft, komt vooral door de warme genegenheid waarmee Van Deyssel zijn vader via talloze met zorg gekozen details portretteert.

Schrijven over je vader is tegelijk over jezelf schrijven. Deze biografie is daar een voorbeeld van. Zo valt herhaaldelijk het licht op Thijms liefde voor de schoonheid. Volgens Thijm had Gods schoonheid zich geopenbaard in stoffelijke vormen, speciaal in de schone kunsten en literatuur. De beoefening van kunst en literatuur moest dan ook opgevat worden als de cultus aan God gewijd. Dit standpunt van vader Thijm zien we, zij het met andere accentuering, terug in het artistieke credo van de zoon omstreeks 1891, de tijd waarin hij zijn biografie schreef. Het leven en de kunstopvatting van de zoon toen verklaart ook waarom de reinheid van zeden van de vader, zijn smetteloze kuisheid en de vrouwencultus van de vader zoveel nadruk krijgen in de biografie. Uit andere publikaties van Van Deyssel weten we hoezeer hij worstelde met zijn seksualiteit en de liefde wilde vergeestelijken. Met instemming constateert de zoon dat zijn vader met politiek en socialisme niets te maken wilde hebben. Had Van Deyssel niet in dezelfde jaren, waarin de biografie tot stand kwam, gewezen op zijn afkeer van het socialisme en van politiek engagement?

Welke plaats De wereld van mijn vader inneemt in het leven van Lodewijk van Deyssel, met name welke functie het voor hem psychologisch en artistiek had, dat durf ik niet te zeggen. Dat moet de toekomstige biograaf van Van Deyssel - en wie zou dat anders kunnen zijn dan Harry Prick - maar duidelijk maken. Ik denk dat Van Deyssel in deze biografie van zijn vader niet afrekende met de wereld van zijn vader (daarvoor is de toon te mild) maar ook via de beschrijving van zijn vader wilde laten zien hoe hij als mens en kunstenaar een ideale voortzetting was van de vader. Het is niet zozeer zijn antiik die hij in zijn vader portretteert maar meer zijn ideaal-ik. Hoe graag had de zoon de ridderlijke vrouwenvereerder, de religieuze schoonheidsaanbidder en de kuisheidsapostel, die hij, alle ironie ten spijt, in zijn vader zag, willen zijn!

De wereld van mijn vader behoort met Van Deyssels Gedenkschriften, zijn Adriaantjes, zijn ‘heroiesch-individualistische dagboekbladen’ en sommige van zijn kritieken tot het beste wat Van Deyssel geschreven heeft. Wie deze biografie vergelijkt met die van Gerard Brom over Alberdingk Thijm, zal moeten erkennen dat Van Deyssel in menig opzicht Brom naar de kroon steekt, zeker in stilistisch en compositorisch opzicht. Van Deyssel is haarscherp in zijn typeringen van mensen, is humoristisch en weet op tijd significante anekdoten in te lassen. Een biografie moet op een roman beginnen te lijken, vond Van Deyssel. Dat is in zijn boek inderdaad een paar keer het geval. De uitvoerige beschrijving van één dag uit het leven van Thijm is daar een uitstekend voorbeeld van. Als een ervaren romanschrijver hanteert hij daarbij het procédé van de uitweiding.

Terecht is dit boek, geïllustreerd en wel, door Thomas Rap uitgegeven. (Het doet me goed zijn naam weer op de titelpagina aan te treffen.) Natuurlijk tekende Harry Prick voor het voorwoord en de vele aantekeningen. Eén aantekening was geheel nieuw voor mij. Namelijk die over de gewoonte van de katholieke clerus om patchouli te benutten om de rookgeur uit de soutane te halen. Prick voegt hieraan toe dat de clerus blijkbaar niet wist dat volgens een zekere Jellinek patchouli tot de krachtigst erotiserende reukstoffen behoort.

■