Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

Ethel Portnoy
Veel van mijn boeken liggen in verwachting van iets

‘Mijn boeken staan alleen in de werkkamer, niet in de andere kamers, want daar zou ik het als een druk ervaren, als ze steeds maar op me neerkeken. In mijn werkkamer ben ik omringd door boeken, een beetje bedolven zelfs. Ze liggen in stapels aan mijn voeten en onder het bureau. Er is ook een soort kabinetje met twee rijen boeken erin. Ze hebben hun plaats en dat is niet in de leefruimte.

Ik ben een beetje een estheet was boeken betreft. De meeste moderne boeken zijn gebruiksvoorwerpen, bijna alle pockets en paperbacks die er verschijnen. Het is net als eten dat je nodig hebt om je te voeden, ze hebben hun waarde, maar het is niet het soort boeken dat ik

‘Ik hoop dat ik lang leef, want ik moet verschillende dingen doen en werk het langzaam af. Daarom heb ik al die boeken nodig.’

bert nienhuis

koester. Hoewel ik voor mijn eigen boeken altijd zorg dat er een mooie omslag omheen komt. Die zoek ik zelf uit: er staat altijd een vrouw op of een vrouwelijke gedaante. Ik heb bijvoorbeeld een Medusahoofd gehad, een meisje uit Struwelpeter, waar de vlammen uitslaan, een bag lady uit New York. Voor mijn volgende boek heb ik in een negentiende-eeuws boek over kitschschilderijen een meisje gevonden dat met een lamp naar een tempel loopt, terwijl een zwarte kat om haar benen speelt.

Als ik klaar ben met een boek en denk dat ik het niet meer nodig heb, geef ik het weg aan iemand van wie ik denk dat het hem zal interesseren. Ik verkoop geen boeken meer. Ik heb een keer tachtig van dit soort gebruiksvoorwerpboeken klaargelegd; ik riep De Slegte en die bood er tachtig gulden voor. Dus ik dacht voor zo'n prijs hoef ik het niet te doen. Ik geef een boek dan liever aan iemand die er wat aan heeft dan dat ik er een gulden voor incasseer. De Slegte is een van mijn favoriete jachtterreinen. Het mooiste dat ik heb, heb ik daar weggesleept. Ik ben geen eerste-drukkenfetisjist; dat interesseert me niet. Ik heb er een of twee bij toeval. Een eerste druk van een boek van George Eliot: Felix Holt the Radical. Ik ben gek op George Eliot, dus als ik dat boek ter hand neem, denk ik, zo zag het eruit toen

[p. 5]

zij zelf dat boek voor het eerst in handen hield. Dat is wel leuk, maar verder zit ik er niet achterheen.

Wat ik leuk vind zijn curiosa zoals dit: The Castle of Otranto van Horatio Walpole, een gothic horror novel. Het is een klein boekje uit de vorige eeuw en prachtig uitgevoerd. Ik ben ook gek op die edities van Alphonse Lemerre. Dat zijn heel speciale boekjes door de typografie en de pagina-indeling. Hier heb ik Une vieille maîtresse van Barbey d'Aureville. Als je het openslaat, zie je die piepkleine letter - dan zet ik mijn bril af om het te kunnen lezen. Dat draagt bij aan het boek zelf, dan denk je: wat een kleinood zit ik hier te lezen.

Ik houd van boeken met illustraties, kleine schetsen of mooie afrondingen aan het eind van een hoofdstuk met veel krullen. Dit bijvoorbeeld Goblin Market and other poems van Christina Rossetti heeft jugendstilprenten. Dit ook: L'Ingénue Libertine van Colette. Deze bladzijden zijn heel mooi gecomponeerd met twee kleuren erin. Als je ziet hoeveel zorg er in het verleden aan een boek werd besteed. In dit Amerikaanse kinderboek Dear Sooky zijn de prenten er later ingeplakt; het heeft dik papier en gekleurde marges. Zo'n boek bewaar je, dat doe je de deur niet uit. En dan moet je ook beseffen dat je maar de tijdelijke eigenaar bent, want na je dood gaat het boek naar iemand anders. De jaren twintig was een goede tijd voor boeken net als de jaren zestig, dat was ook zo'n uitbundige periode.

Ik heb een aantal deelcollecties. Ik heb heel lang boeken verzameld over kleding en kostuums. Ik wist niet precies waarom, behalve dan dat er mooie illustraties in stonden. Ik had er een stuk of honderd en ineens kreeg ik een opdracht van het Gemeentemuseum in Den Haag om een boek over kleding te schrijven. Toen kon ik dat allemaal heel goed gebruiken, niet door die boeken over te schrijven of er tegenin te gaan, maar ik kon mezelf een idee vormen van wat er ontbrak op dat terrein, wat er nog niet was. En dat boek heb ik toen geschreven. Het heet De geklede mens en het komt in april uit. Dus nu blijkt het toch ergens voor geweest te zijn, terwijl ik het in die tijd alleen maar kocht omdat ik het mooi vond. Het is geen historisch werk, het gaat over nu, over wat de mensen met hun kleding laten zien over zichzelf, waarom ze zich zo kleden, wat je eruit kunt aflezen. Ik bespreek de verschillende tekens, het zijn beschouwingen over hoe de mensen zich componeren. Ik heb wel eens een tv-programma gemaakt over het onderwerp en dat wilde ik raadplegen, toen ik met het boek bezig was. Dus het Gemeentemuseum belde de VPRO om de videoband op te vragen, maar die was uitgewist. Toen heb ik mijn lidmaatschap maar opgezegd, dat was wel grappig. Ik heb nog wel een paar stukken film van wat er toen is opgenomen, maar niet het hele programma. Ik weet niet waarom ze het vernietigd hebben, want het was toch iets met historische waarde, lijkt me. Het laat het kledingbeeld zien van 1978 en '79, de tijd van de oliecrisis, toen mensen al die laagjes over elkaar heen droegen, alsof ze bang waren voor de dreigende kou door gebrek aan brandstof. Misschien vonden ze het te frivool bij de VPRO, maar het boek dat ik geschreven heb is helemaal niet frivool.

Dan heb ik een verzameling boeken over koken, eten, diëten en aanverwante onderwerpen. Die ben ik twintig jaar geleden begonnen, toen ik aan de seminars van Roland Barthes meedeed in Parijs. Dat jaar ging het over eten en ik moest een lezing houden: een analyse van de structuur van kookboeken. Ik heb er toen veel aangeschaft; ze waren heel goedkoop, dus dat kon ik me permitteren. De collectie ging door en nu heb ik er enkele honderden. Dit is een antiquarisch boek: La grande Cuisine, uit de vorige eeuw, heel mooi gedrukt met allerlei pentekeningen van interessante puddings en zo. Ik ben noch een verwoed kookster, noch een verwoed eetster, het is voor mij meer een academische aangelegenheid. Dit is een boek uit 1894, Diet and Cookery for Common Ailments, wat een beetje de medische richting op gaat. Er zitten veel curiosa onder, zoals dit van André Simoneton, Radiations des aliments, ondes humaines et santé. Het is een boek van een pendelaar, iemand met een slinger, over wat voor straling verschillende groentes afgeven. Zoiets is krankzinnig. Als ik zo'n boek lees, kan ik echt hartelijk lachen. Dit boek heet Eat the weeds; er staan allerlei aanwijzingen in voor hoe je onkruid kunt bereiden, dat je meer dingen kunt eten dan je beseft. Ik heb ook oorlogskookboeken, maar die zijn anders - die zijn heel schraal en werken met de poverste ingrediënten; er staat niet zoveel in als in dit. Het heeft natuurlijk gevaarlijke aspecten, die experimenten: een heleboel onkruid zou best te sterk kunnen zijn voor je darmen of anderszins irriteren, maar daar walst hij vrolijk over heen, daar houdt hij zich niet mee bezig.

Ik heb ook veel boeken over occulte zaken. Ik heb me in magnetiseurs verdiept en hun ideeënwereld. Het zelfde geldt voor Sherlock Holmes, Conan Doyle. Het zijn onderwerpen waar ik veel boeken over heb, omdat ik er eens over zal schrijven. Dat zit allemaal in de planning; ik houd het in reserve. Op een dag zal ik het afgehandeld hebben en dan doe ik de boeken misschien weg. Zo heb ik in het verleden veel over Jugendstil geschreven en die boeken liggen daar nu, prachtig geïllustreerd, maar voor mij zijn het dode boeken geworden, want ik weet dat ik ze niet meer zal gebruiken. Eigenlijk liggen ze te wachten om weggegeven te worden.

Ik hoop dat ik lang leef, want ik moet verschillende dingen doen en ik ben bezig en werk het langzaam af. Ik hoop dat het tegen die tijd allemaal afgerond zal zijn. Daarom heb ik al die boeken nodig.

Hete lucht

Mijn boeken staan op onderwerp, behalve de literatuur, die staat naar gelang de taal op alfabet. Als ik iets zoek, kan ik het onmiddellijk terugvinden. Ik ken ieder boek; niet dat ik ze allemaal gelezen heb, maar ik ken ze persoonlijk. Het is zo naïef om te zeggen: je hebt zoveel boeken, heb je die allemaal gelezen? Veel van die boeken liggen in verwachting van iets, zoals ik zei, en ik weet dat ik ze op een keer nodig zal hebben en ik weet min of meer wat erin zit.

Als een boek mij ergert, doe ik het weg, dus dan staat het er niet meer. Er zijn bijvoorbeeld sociologieboeken die verjaren. Sociologie is het ergste mode-onderwerp dat ik ken, veel erger dan echte mode, want daarbij heb je tenminste de plaatjes, maar als ideeën verouderen, besef je hoe pompeus ze waren, hoeveel aandacht ze kregen en hoeveel hete lucht ze veroorzaakten. Ik heb net een boek gelezen dat me ergerde. Ik ben bezig met Une vieille maîtresse van Barbey d'Aureville, dat kleine boekje dat ik je net liet zien, omdat ik daar iets over wil schrijven. Vroeger heb ik eens een kleine studie aangeschaft over hem van Roger Bézus uit 1957. Dat heb ik vijfentwintig jaar geleden gekocht en nu heb ik het gelezen van cover tot cover. En ik ergerde me als een gek aan dat boek, want in die honderd pagina's stonden niet meer dan vijf nuttige stukjes informatie, meningen of feiten die ik kon gebruiken en de rest was gewoon hete lucht van het soort dat in 1957 over literatuur werd gespuwd. Dan walg ik van zo'n boekje en weet ik niet hoe vlug ik daar van af moet komen. Mijn eerstvolgende daad zal zijn dat boekje in de vuilnisbak te deponeren. Het is nutteloos gewauwel, dat moet je vernietigen. It gives literature a bad name en zo'n boek moet van de aardbodem geveegd worden en daar zal ik voor zorgen. Dat heeft weinig met boekverbranding te maken; dit boek bevindt zich ook in de Bibliothèque Nationale, dus iemand die het wil, kan het altijd opzoeken en er op zijn beurt zijn vingers aan branden. Maar wat mij betreft, hoe sneller ik er af kan zijn, hoe beter ik me voel.

Als ik in een bepaalde stemming ben, je kunt het filosofisch noemen, dan wil ik iets meer dan gewoon proza. Dat had ik laatst en toen greep ik naar The Oxford Book of English Mystical Verse. Een van mijn favoriete gedichten hierin heet The World en het is van Henry Vaughan. Het begin gaat zo: I saw Eternity the other night, like a great Ring of pure and endless light, all calm, as it was bright and round beneath it, Time in hours, days, years, driven by this fears like a vast shadow moved, In which the world and all her train were hurled. En dan geeft hij een beschrijving van alles wat er op aarde gebeurt. Het is een prachtig, bijna sciencefictionachtig gedicht. Het geeft een weidse blik. Soms heb je zoiets nodig en dan pak je zo'n boek of je leest de vroege gedichten van Wordsworth. Het is niet zozeer dat je dan verfrist wordt, meer dat je in touch raakt met iets. Niet verheven, je zinkt juist weg naar een diepte, ook van jezelf, en dat boort zo'n dichter dan aan.

Ik leen geen boeken uit, ik geef ze weg, want ik wil niet in de positie zitten dat ik ze terug moet vragen. Als ik een boek goed vind, schuim ik over van enthousiasme. Ik druk het in iemands handen en zeg: Lees het, lees het! Voor mij is het dan verloren maar dan doet het verder toch zijn werk.

Het boek waar ik het meest aan gehecht ben is een kinderencyclopedie in twintig delen, The Book of Knowledge. Dat heb ik gekregen toen ik negen was. Het was een prachtig cadeau: geschiedenis, kunst, natuurkunde, aardrijkskunde, alles zat in die boeken en was op een heel aantrekkelijke wijze gepresenteerd. Ik heb alles doorgelezen als kind. Later toen ik in Frankrijk zat, had ik een vriendin die bij de Amerikaanse ambassade werkte en die allerlei dingen over de oceaan kon laten aanvoeren, zonder portokosten te hoeven te betalen. Ik liet mijn moeder haar toen die twintig delen opsturen, zodat ik ze weer bij de hand kon hebben. Dit boek is zo'n beetje het fundament van mijn hele cultuur; het legde de basis voor al mijn interesses.’ (BR)

■

Ethel Portnoy (1927) is de schrijfster van de verhalen ‘Steen en been’, ‘Het ontwaken van de zee’, ‘Vliegende vellen’ en de essays ‘De brandende bruid’, ‘Broodje Aap’.