Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 3]

Als een baksteen in een vijvertje
Novellen van Marga Minco, Fleur Bourgonje en Adriaan van Dis

De glazen brug door Marga Minco Boekenweekgeschenk bij aankoop van f 19,50 aan boeken, 95 p.
De terugkeer door Fleur Bourgonje Uitgever: Meulenhoff, 64 p., f 16,50
De rat van Arras door Adriaan van Dis Uitgever: De Bijenkorf, 53 p., f3,95

Carel Peeters

In Shakespeares Macbeth wil de tyran op een makkelijke manier van zijn geestelijke kwellingen verlost worden. Zoals hij alles en iedereen voor zijn kar spant denkt hij ook de dokter maar in te hoeven schakelen om zijn geteisterde geest schoon te poetsen, alsof er alleen maar even stof afgenomen hoeft te worden door de huishoudster van zijn geest. Macbeth heeft wel kijk op zijn eigen brein. Hij zegt dat het vol zit met ‘rooted sorrow’, een omschrijving die in het Engels zo kernachtig is dat vertalers hun toevlucht moeten nemen tot parafrases: ‘Een smart... wort'lend in de ziel. Het schrift der zorg’ (Burgersdijk); ‘een pijn geworteld in herinneringen... gegrifte kwelling’ (Dolf Verspoor). Het gaat mij niet om Macbeth, maar om die ‘gegrifte kwelling’, omdat daarvan sprake is in de drie novellen van Marga Minco, Fleur Bourgonje en Adriaan van Dis. De dokter antwoordt Macbeth laconiek dat voor het soort kwellingen waaraan hij lijdt alleen de zieke zelf zijn eigen arts kan zijn. Dat zijn de hoofdpersonen in deze novellen.

Hoe de hoofdpersonen met deze ‘gegrifte kwellingen’ omgaan verschilt per schrijver sterk. Bij Marga Minco sleept de pijnlijke herinnering zich twintig jaar voort, pas dan gaat de ik in haar verhaal naar de plaats waar ze al veel eerder naar toe had moeten gaan om de onderdrukte kwelling te verlichten. In de novelle van Fleur Bourgonje zijn het emotionele parallellen die de Lisa in haar verhaal bezighouden: haar vader kwam in augustus 1945 terug uit Buchenwald en trof in zijn huis een andere man; zijzelf gaat na een half jaar in Parijs terug naar man en dochter en verwacht bij haar terugkomst een andere vrouw in haar bed. In de novelle van Van Dis heeft een oude dame zich overgegeven aan occultisme, geloof in reïncarnatie en andere wonderlijke inbeeldingen ter compensatie van haar ‘rooted sorrow’: haar herinneringen aan het Japanse kamp waar ze onder meer haar zoontje kwijtraakte.

In De glazen brug krijgt Stella een nieuw persoonsbewijs op de naam van Maria Roselier. Het is maar tendele vals, omdat het afkomstig is van een meisje dat overleden is en dat in Avezeel, in Zeeuws-Vlaanderen woonde. Dat is alles wat ze op dat moment weet. Tijdens de oorlog vereenzelvigt ze zich met dit meisje en ze legt haar nieuwe identiteit pas maanden na het einde van de oorlog af. Dat doet ze minder om die nieuwe identiteit te willen behouden, maar uit solidariteit met Carlo, de student uit het verzet die haar het persoonsbewijs heeft gegeven en op wie ze verliefd werd. In haar huwelijk met een tien jaar oudere leraar na de oorlog blijft Maria Roselier aanwezig omdat haar man elke depressie van Stella met haar in verband brengt, en niet zonder reden: Stella ‘rouwt’ al die tijd onder de oppervlakte nog steeds. Toen ze na de oorlog begreep dat Carlo niet meer terug zou komen legde ze haar nieuwe identiteit slechts noodgedwongen af.

Stoïcijns

Dit mag de kern zijn van De glazen brug, nog meer dan in haar andere werk versnippert Marga Minco het verhaal zo dat alles maar heel geleidelijk boven water komt. Met argeloos raffinement wekt zij verwachtingen die pas vele pagina's later worden ingelost. Zonder noemenswaardige overgangen springt zij van heden naar verleden en terug en het is aan de lezer om de verbindingen te leggen. Op de achtergrond van het verhaal verschijnt langzaam een patroon van dingen die niet of nauwelijks worden genoemd, maar waar het wel op blijkt aan te komen. Marga Minco is in deze novelle weer een meester in het toedekken van vreselijke feiten en gebeurtenissen, nadat ze eerst een tipje van de sluier heeft opgelicht.

Dit is een stoïcijnse manier van vertellen: door het abrupt overgaan op iets anders wordt de aandacht van iets afgeleid. Dit is ook de emotionele strategie waarmee Stella door de oorlog komt: ze laat weinig merken van wat er in haar omgaat. Daardoor kan het verhaal een onemotionele indruk maken, maar dan heeft men de emotionele signalen die Marga Minco geeft aan zich voorbij laten gaan. Zoals de passages waar de titel op betrekking hebben. De eerste is een herinnering aan haar vader, van wie ze veel hield en die ze voor de oorlog elke dag van het station ging halen. Na een financiële transactie om persoonsbewijzen te krijgen lopen ze samen over een beijzelde brug. Zij glijdt op het midden van de brug alleen door en haar vader blijft onvast staan. Dat is voor haar het moment dat ze afscheid van haar vader neemt, en niet de dag dat haar ouders worden weggehaald (en zij toevallig iets langer op haar school is gebleven). Wat Stella voor haar vader voelde gaat over op Carlo, dat blijkt als zij met hem herinneringen ophaalt (‘het gaf me eenzelfde gevoel van veiligheid als ik ervaren had op die winterdag in mijn jeugd’). Later verschijnen haar vader en Carlo als verwisselbare mannen in haar dromen.

Marga Minco

Door de onnadrukkelijke toon ziet men in De glazen brug wellicht makkelijk subtiliteiten over het hoofd. In het tweede deel gaat Stella dan eindelijk naar Avezeel en hoort van de dokter van het dorp hoe Maria Roselier overleden is. Op de voorlaatste pagina laat Marga Minco de dokter zeggen dat haar dood voor Stella ‘een uitkomst’ was omdat die haar het persoonsbewijs opleverde. Letterlijk valt dit niet te ontkennen, maar emotioneel heeft dit persoonsbewijs haar geen uitkomst geboden, maar juist beroofd van haar geliefde.

Stoïcijns is de manier van vertellen van Fleur Bourgonje allerminst. Bij Marga Minco wordt alles niet of gedempt gezegd, bij Fleur Bourgonje gaat het er om dat er zo min mogelijk ruimte zit tussen woorden, gedachten en gevoelens, zoals de vertellende hoofdpersoon in De terugkeer zegt, zelf ook een schrijfster. Dit betekent dat alles wordt genoemd en uitgesproken. Daar gaat de novelle ook over. De hoofdpersoon is de echtgenote van een oorlogsfotograaf die veel weg is en zich vaak bevindt in de brandhaarden van de wereld. Bij terugkomst laat hij haar de foto's zien, uitgespreid op het bed waarin ze ligt te lezen. Daarbij zijn foto's van verminkte kinderen die door hun moeder moesten worden achtergelaten. ‘Mijn god, Lisa, wat ben je toch overgevoelig,’ zegt haar man als ze ervan moet overgeven.

De ‘gegrifte kwelling’ van Lisa wordt door Fleur Bourgonje niet in één gebeurtenis uit het verleden gelokaliseerd, al worden er wel jeugdherinneringen opgehaald die in die richting wijzen, zoals de zonsverduistering die ze op school bekijken en die vanaf dat moment de samenhang van de wereld verbrak: ‘de hemel zou niet meer dezelfde hemel zijn.’ Of de herinnering aan haar vaders onverwachte thuiskomst omdat men dacht dat hij dood was. Of de grote opgewektheid daarna van haar vader overdag en zijn aanvallen van angst en paniek 's nachts. Fleur Bourgonje laat Lisa zoeken naar de achtergronden en motieven voor haar ‘twijfel, slapeloosheid en woordeloos verdriet’, waaraan haar man zich altijd geërgerd zou hebben. Dat gebeurt in woorden die zo dicht bij de gevoelens proberen te komen dat vage metaforen ontstaan: ‘de afbraak’ van de verhouding, ‘het zwaartepunt’ in haar leven dat als een ‘gletsjer’ verder van haar wegschuift. De bewoordingen worden zwaarwichtiger naarmate de diepgang groter moet worden: ‘Of lag het verval al besloten in het moment waarop Herbert en ik elkaar meer dan zestien jaar geleden voor het eerst ontmoetten, zoals iedere geboorte de dood in zich draagt, ieder geluk de klem van het verdriet?’

Sympathie

Dergelijke vermoedens, dat het verval al in het eerste moment besloten ligt, brengen de novelle op een hoger plan, maar de motieven en achtergronden voor Lisa's ‘eenzaamheid’ worden, gecombineerd met de jeugdherinneringen, daardoor wel erg groot en ongrijpbaar. Hoe dichter Lisa bij haar gevoelens wil komen hoe ongrijpbaarder ze worden; wat overblijft zijn de expliciete woorden waarmee Lisa zegt dat ze niet weet wie ze is: ‘ze opende zich en zocht in zichzelf, ze daalde af tot op de bodem om te weten wie ze was en wat ze voelde.’

De terugkeer heeft de vorm van een raamvertelling die zich afspeelt op de terugreis naar Nederland nadat Lisa een half jaar weg is geweest. De hoofpersoon in Adriaan van Dis' novelle De rat van Arras reist in het gezelschap van een oude dame naar Frankrijk om in Arras de sporen te zoeken van het leven dat de dame in de zeventiende eeuw in die stad geleefd zou hebben. Ze gelooft in reïncarnatie en heeft de hoofdpersoon als een verwante ‘herkend’ tijdens een avond bij een hypnotiseur die volgens haar het vermogen bezit om haar in die tijd te verplaatsen. Hijzelf was daar als journalist om over zo iemand te schrijven. Ze wekt echter zijn onwillige nieuwsgierigheid nadat ze hem een briefje had geschreven met de aanhef ‘Weigerachtige tijdreiziger’ en hem uitnodigt haar een bezoek te brengen. Hij kan dan in één moeite door een boodschap voor haar doen in de stad: een pakje met magische stenen afhalen bij de firma Sikkens in de Langestraat.

Van Dis vertelt dit verhaal met de distantie van iemand die gecharmeerd en geïntrigeerd is, zodat hij de journalist met een zeker genoegen verzeild laat raken in de wereld van mevrouw La Tour, in wiens huis alle goede en slechte plaatsen met stippen zijn gemerkt door een wichelaar. Ook bepaalde voorwerpen hebben een verkeerde uitstraling, zoals het portret van haar zoontje. Een bepaalde stoel is daarentegen goed, daarin ‘sta je open voor alles.’ Maar alles wat mevrouw La Tour vertelt over haar occulte wereld heeft te maken met het afschermen van haar ‘gegrifte kwelling’, haar ervaringen in het Japanse kamp. De journalist deed haar aan haar zoontje denken, vandaar dat ze hem vraagt samen naar Arras te gaan.

De rat van Arras is een mooi verhaal omdat Van Dis die geïntrigeerde distantie in stand houdt, terwijl er tegelijkertijd een onweerstaanbare sympathie in doorklinkt. In De glazen brug zegt de dokter tegen Stella van de slepende pijnlijke herinnering dat het als een ‘baksteen in een vijvertje’ is: ‘En u hebt het gemerkt, na zoveel tijd blijken de kringen nog aanwezig, alsof ze toen op slag bevroren zijn.’ Over die kringen gaan deze novellen.

■