Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

Humeuren & temperamenten
Verdubbeling

Gerrit Komrij

P. Hermanides

Je zit met een gezelschap aan tafel en praat honderduit. Je voelt je op je gemak en ondergaat de aangename sensatie dat de benodigde woorden je op het juiste moment te binnen schieten en dat al je volzinnen, zonder mankeren, op hun pootjes terechtkomen. Je cadans is zoetvloeiend, je laat op je woorden je eigen wederwoord volgen, beantwoordt je eigen vragen, relativeert je eigen zwaarwichtigheid, kortom, het lijkt of je wel voor eeuwig zo door zou kunnen gaan. Alles verloopt zo vlot en vanzelfsprekend dat je je plotseling zelf hoort praten. Je hangt boven je eigen lichaam en zwijgt - en diegene, daar ver beneden je, praat en praat maar. Wat een ijdele kwast! Wat een spraakwaterval van open deuren! Een vurehouten Niagara, waarachtig. Hij waant zich met zijn hoofd in Byzantium, maar declameert intussen uit een keukenmeidenroman.

Je wilt hem het zwijgen opleggen, zodat ook de anderen eens aan het woord kunnen komen, maar je bent er niet toe in staat. Je moet, in het pijnlijke bewustzijn van zijn onbenul, dulden dat die ander daar - die zo verdacht veel op je lijkt - zich blijft wentelen in zijn euforie. Je hoort hem ouwehoeren en een hele volkswijk vol dwarsstraten aankaarten, maar je kunt niet anders dan woordloos protesteren, geluidloos gillen van verzet. Je hebt je van hem losgemaakt en bent nu beiden machteloos.

Er zweeft een kritische instantie boven je, maar hij weet je niet te bereiken. Hij is volkomen van jezelf en toch kan hij je alleen maar observeren. Je bent zowel de een als de ander, maar de communicatie tussen het tweetal is verlamd.

Het overkomt me wel eens. Ik ben niet z'n redenaar, en nog veel minder iemand van over elkaar heen buitelende volzinnen die zichzelf voltreffers wanen. Maar uit zijn nek kletsen doet iedereen. En zo kom je, vroeg of laat, onvermijdelijk je misprijzende zelf dat naar je luistert tegen.

Of ik maak een lange wandeling. Mijn borst vult zich met lucht, de tere twijgen rondom me jubelen en begeleiden mijn tocht met een ware triomfzang, mijn voetzolen nemen met gemak elke hindernis, ja ik dartel om zo te zeggen met de hinden en de konijnen mee door het heelal, geen padvinder of deelnemer aan de vierdaagse zou zich machtiger en kwieker voelen, en kijk: daar zie ik ineens iemand lopen. Zijn rug is wat krom en zijn slungelachtige benen houden er meer verbeelding dan veerkracht op na. Hij mompelt in zichzelf en ziet dat voor gelukzalig gemijmer aan. De dorre twijgen geselen zijn gezicht. Hij merkt het niet eens. Overal waar hij komt, slaan door het oorverdovende gekraak van zijn botten en het gepiep van zijn longen, de konijnen op de vlucht. Hij strompelt meer dan hij wandelt. Ik ben het zelf. Ik wil hem toeschreeuwen. Ik kan het niet. En als ik het kon - hij zou me niet horen.

Dikwijls, te dikwijls, ben ik zo met z'n tweeën. Maar die ander, daar ver beneden, weet niets van mij. Hij ouwehoert en hinkt maar door. Hij laat zich door niemand van de wijs brengen. Hij denkt zijn woorden te bouwen als paleizen, en zijn struikelen acht hij een soldatenpas.

Op zekere dag zal hij omhoogkijken en ook mij - die hij zelf is - zien. Hij zal schrikken. Hij zal me uitnodigen bij hem te komen. Als de nederigheid zelf zal hij zijn. Ik zal in hem neerdalen en samen zullen we sterven. Voorgoed een en dezelfde zullen we, langs luchten en wolken, de schoonheid aanschouwen waaraan de aarde de hare ontleende en die we, elk afzonderlijk, zo ontbeerden.

[p. 11]

Bij Anthony Grey daarentegen gaat het om de waarheid en niets dan de waarheid. ‘Feitje na feitje’, het is nogal wat. De 752 pagina's van zijn roman omspannen de geschiedenis van Vietnam van 1925 tot 1975 - de periode van de strijd tegen achtereenvolgens de Fransen, de Japanners en de Amerikanen. Het hoofdpersonage Joseph Sherman is vijftien als hij in 1925 met zijn vader in de Franse kolonie op waterbuffels komt jagen. Vijftig jaar lang, tot de val van Saigon in 1975, zijn Joseph Sherman en zijn familie betrokken bij alle belangrijke episodes van de Vietnamese bevrijdingsstrijd. Als kind maakt Joseph mee hoe hardvochtige Franse colons hun koelies afranselen, als Amerikaanse piloot wordt hij in 1945 door de Viet Minh uit de klauwen van de Japanners gered, uit dankbaarheid redt hij Ho Chi Minh na een malaria-aanval het leven (‘de magere Annamiet glimlachte als een engel’), als oorlogsverslaggever is hij getuige van de Franse nederlaag in Dien Bien Phu, enzoverder enzovoorts. De plot van Saigon is die van een soap opera, met Joseph Sherman in de rol van Blake Carrington.

De Shermans hebben, wanneer ze even niet ‘aan de grond genageld staan’ of ‘als door een zweepslag getroffen zijn’, een nogal ingewikkeld en tot allerlei rampen leidend liefdesleven. Zo kan het gebeuren dat Joseph Sherman een - veel jongere - halfbroer heeft die in Saigon voor de CIA werkt, een zoon die als Amerikaans marinier de spleetogen in My Lai een lesje leert en een dochter die de Viet Cong aanvoert. Allen houden zij van hun vaderland en hebben zij met de medemens het beste voor. Een absoluut hoogtepunt is het moment waarop de half-Vietnamese, half-Amerikaanse Viet Cong-strijdster Tuyet (Shermans dochter dus) bij de legendarische tunnels van Cu Chi oog in oog staat met haar Amerikaanse halfbroer Gary. Zij heeft die halfbroer alleen nooit ontmoet. De lezer wel, ruim tweehonderd pagina's eerder.

Het wordt die lezer overigens niet echt moeilijk gemaakt. Vlak voor het sneven plegen de helden uit Saigon elkaar nog eens de waarheid te zeggen - voor de lezer komt dat neer op een korte inhoud van het voorafgaande. ‘Inderdaad,’ sprak hij droefgeestig. ‘Dat heb ik nooit geweten,’ snikte zij. Ik citeer nu even uit het hoofd. Als ik het boek er weer op nasla, bekruipt mij het vermoeden dat de vertaling waarschijnlijk niet in aanmerking komt voor de Martinus Nijhoff-prijs: ‘Ik heb een verdomde boel moeite gedaan om die verrekte film te bemachtigen.’ Dat werk.

Maar aan de vertaling alleen kan het niet liggen. Hoe zou bijvoorbeeld het volgende citaat in het Engels kunnen klinken? ‘Vanaf het moment dat ik bij je bed in het ziekenhuis zat, wist ik het,’ zei hij nu dringend. ‘Nadat ik je mooie gezicht weer gezien had, wist ik dat ik geen rust zou hebben voordat wij onze levens zouden samenvoegen. Ik probeerde je in Amerika te vergeten - maar in mijn hart wist ik dat het onmogelijk was.’ Ze lachte toegeeflijk. ‘Er is meer in het leven dan alleen een mooi gezicht, Joseph.’

‘Als het romantisch is om je tot schoonheid en liefde aangetrokken te voelen, dan ben ik dat,’ antwoordde Joseph rustig. ‘Dat zijn dingen die het leven de moeite waard maken. Al die jaren wist ik dat ik van je hield en wilde ik dat je mijn vrouw zou worden; ik kon je nooit vergeten.’

Zo'n soort boek is het dus.

■