Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 5]

De karakterrol tegenover het trainingspak
Ger Thijs' toneelroman Grote gevoelens

Grote gevoelens of: Mijn leven in de kunst door Ger Thijs Uitgever: De Harmonie, 145 p., f24,50,

Frans de Rover

Titel en ondertitel van de nieuwe roman van Ger Thijs zetten de toon al voor de wijze waarop het leven van een jongeman in de kunst beschreven wordt: ironie. Veel beter dan in zijn debuut De huilende man (1984), dat nogal eens ontspoorde in al te irreële en soms nogal pathetische uitweidingen, is Thijs er nu in geslaagd door de ironische, wat afstandelijke toon en het heldere taalgebruik ook de passages met ‘grote gevoelens’ meer diepgang te geven. Het leven is lijden, zeker voor een provinciale adolescent op zoek naar een eigen identiteit, maar in de wereld van het theater is nu eenmaal alles dubbelzinnig: wie maakt uit wat gespééld is en wat écht - tragiek krijgt een groteske dimensie. De bangelijke Frits Angst, om wiens leven in de kunst het hier gaat, komt uit de roman naar voren als een aandoenlijke jongen die weliswaar op tragische wijze voor de uitvoerende kunsten verloren gaat, maar die met al zijn naïveteit (zijn grote kracht als romanfiguur!) een scherp, vooral satirisch beeld van toneelontwikkelingen in de jaren zeventig (en later) vastlegt.

Vaders en vaderfiguren spelen in Thijs' (ook toneel)werk een belangrijke rol: zij representeren een sociale klasse, zij formuleren de ambities voor hun zoon, zij worden - uiteindelijk - deerniswekkende persoonlijkheden. Frits' vader, een boerenzoon uit Midden-Limburg, wilde van jongsaf ‘aan de muziek’: eerst als operettezanger, later als klarinettist. Maar ach, ‘hij werd lid van het schoworkest van Hennie Bals, waarmee hij in de weekeinden de danszalen van de mijnstreek afreisde. Eigenlijk was het een nederlaag, besefte hij later: wie eenmaal in een dansorkest zit, zal nooit meer het klarinelconcert van Mozart spelen (...) Er was maar één oplossing: hij moest trouwen met een rijke vrouw. Daarbij kwam het orkest hem goed van pas. De danszalen zaten natuurlijk vol met schatrijke winkeliersdochters, die op slag dolverliefd zouden worden op een romantisch muzikant.’ Zo gezegd, zo gedaan: in de zatte atmosfeer van het carnaval krijgt een echtgenoot een hartaanval bij de aanblik van zijn eega in een overspelig bed - een jaar later is vader Angst getrouwd met de weduwe van een welvarende textielhandelaar.

In die carnavalsnacht is Frits verwekt en voor vader zijn bij de geboorte de kaarten geschud: ‘Ik zal een muzikant van hem maken, een zanger, een groot artiest! Voor hem is het leven weggelegd, dat mij werd afgenomen. De wereld zal hij veroveren, de grote podiums van Londen en Berlijn! (...) Niet voor niets dat ik de vader ben! Ik ga naar het café en geef een rondje.’ Maar het wicht tot wie deze grote woorden gericht zijn, ligt op dat moment tot ontsteltenis van zijn tantes schijndood in zijn wiegje, en ook later komt het met de zang niet meer goed. De opgroeiende Frits overweegt nog even landschapsschilder te worden, maar hij beseft dat ook daar zijn talenten niet liggen, ondanks een ingelijste versie van het ‘Gezicht op het Meer van Trasimeno’ dat moeder boven het dressoir had gehangen: ‘Altijd was ik bang geweest dat de gast zou zeggen: “Maar heb ik dat niet eerder gezien, in die kapperszaak onder het station?”’

Schemergebied

Een schoolvoorstelling van De Bezetenen ‘naar Dostojevski’ openbaart Frits zijn ware roeping: aan het toneel! Theatrale scènes in het ouderlijk huis zijn het gevolg, maar ten koste van of dankzij een oorveeg van vader lukt het: hij mag zich inschrijven aan de ‘Academie voor Dramatische Kunsten’ in de provinciehoofdstad. Vader heeft gezonde bedenkingen van vooruitziende aard: ‘Is dat soms zo'n instituut dat een oude actrice heeft opgericht om goedgelovige verkoopsters handenvol geld afhandig te maken? Zo'n schooltje op een zolder, waar de leerlingen zich al gauw moeten uitkleden om zich van allerlei remmingen te bevrijden?’

Zo'n schooltje blijkt het wel enigszins te zijn, al liggen de verhoudingen iets gecompliceerder dan vader dacht. Frits' studententijd (één jaar) aan de Academie vormt het pièce de resistance van de roman. Met een feilloos gevoel voor saillante details wordt deze cruciale periode in Frits' ontwikkeling geschetst. Cruciaal, want in zijn ontmoeting met de directrice van de Academie, de oude alcoholische, ooit (‘zegt zij’) gevierde actrice Mimi Ples, wordt zijn leven in de kunst - zijn carrière als toneelspeler - beslist. Mimi Ples is dood - dat is de openingszin van de roman. De toevallige kennisname van Mimi's uiterst triviaal veroorzaakte levenseinde en haar crematie zet Frits' gedachtenstroom (of: Mijn leven in de kunst) in werking. Frits is dan inmiddels een ministerie-ambtenaar die beslist over subsidies aan toneelgezelschappen; uit wraak over wat hij zelf nooit heeft kunnen laten zien kan hij subsidie-aanvragers soms uren laten wachten. Maar die oudere, rancuneuze Frits, die ook nog te maken heeft met een aftakelende vader, staat als verteller in de coulissen; de schijnwerper is gericht op die achttienjarige jongen die zo nodig aan het toneel moest, maar die van de wereld geen weet had, laat staan van de toneelwereld.

In het schemergebied tussen schijn en wezen, de Academie, figureren personages als de spraakleraar Anstadt (over wie ‘geruchten’ gaan), die Frits met kosteloze bijlessen wel van zijn zangerig accent wil afhelpen maar daarbij zijn hand soms iets te lang op het dijbeen van de jeugdige pupil laat rusten. Het is Frits' eerste, verwarrende kennismaking met de homo-erotiek, een thema - zo inherent aan ‘theater’ immers - dat Thijs op een heel subtiele manier door zijn verhaal heenweeft: het is steeds voelbaar (ook in de contacten tussen Frits en een vroegere schoolvriend, en in de omgang met medestudenten), maar toch nauwelijks expliciet aanwijsbaar. Dat is een van de intrigerende aspecten van deze roman: de localisering van (homo-)erotiek in het verborgene, het niet-uitgesprokene.

Expliciet uitgesproken in de microkosmos van de Academie wordt wel het dramatisch dispuut tussen directrice Mimi Ples en balletleraar Ewald: zij staat voor de toneelopvattingen van Stanislavsky, hij zweert bij de ideeën van ‘de grote Poolse toneelvernieuwer’ Grigory Torzov, zoals neergeschreven in diens studie en leidraad ‘De kat en de vogel’: ‘De kat sterft niet, hij verandert in een vogel, die overgaat in een lichtvlek, tot alles tenslotte opgaat in de atmosfeer, deel wordt van dat heelal, een volmaakt gelukkig rondzweven als niets in het niets.’ Aan die concrete dramatische richtlijn ontleent Ewald zijn onderwijs: het is een kwestie van vooral ruimtelijk rondzweven in trainingspakken. Bovendien impliceert het systeem van de Poolse dramaturg een ingrijpende wijziging van de tot dan toe geldende verhoudingen aan de Academie: ‘democratisering’ en ‘schoolraad’.

De angstige Frits wordt een speelbal van de krachten om hem heen - hij vlucht weg van de Academie, maar krijgt dan nog eens zijn vader op zijn nek die hem om advies komt vragen omdat hij wéér eens verliefd is op een winkelmeisje, ‘en dit keer is het ernst, Frits, dit keer wel’ - ‘O vaders, vaders! Ze konden me gestolen worden!’ Frits keert terug op de Academie (als de beschermeling van Mimi Ples) en zij staan samen tegen de rest van de wereld: het ‘oude’ theater van de karakterrollen tegenover het theater van de trainingspakken. Thijs lijkt hier een gevoelige snaar te raken: zoals Mulisch dat op zijn manier deed in Hoogste tijd, zo doet ook Thijs met zijn roman een poging tot rehabilitatie - ik kan het althans niet anders lezen - van de oude theatermakers, de traditionele acteurs en actrices die sneuvelden in de frontale vernieuwingsaanval van de jaren zeventig. Thijs typeert Mimi's manier van lesgeven op een meer dan treffende (hier niet te citeren) manier; door de ironie krijgt haar omgang met Frits een extra dimensie: háár gelden Grote Gevoelens. En terecht: zij is in al haar fysieke aftakeling en haar psychische vitaliteit geen moment een zielige vrouw die ‘de tijd’ gemist heeft - zij is een groot actrice die wist wat ‘theater’ was. Daarom voelt de oudere Frits zo'n machteloze woede opkomen en heeft hij zelfs droombeelden van sadistische wraak wanneer hij hoort hoe op haar crematie de judassen van weleer zo'n geslaagde reünie hebben beleefd.

Gekonkel en gekrijs

De apotheose van het wervelend Academie-gebeuren is de overgangsvoorstelling: Torzov-adept Ewald zet zijn trainingspakken in. Mimi haar Frits met een Hamlet-claus - ‘te zijn of niet te zijn’. In de vertelde tijd van de roman schrijft Thijs de jaren zeventig, maar het is of ik de door de ‘schoolraad’ uitgerangeerde actrice hoor fulmineren tegen onze eigentijdse ‘ballet-regisseur’ Gerard Jan Rijnders en zijn ‘voorstelling’ van Euripides' Bacchanten door Het Nationale Ballet: ‘De eerste leerling deelde mee dat hij het lijden van de geboeide Prometheus zonder tekst tot uitdrukking zou brengen. “Zonder tekst?” snerpte Mimi vanuit de zaal. “Zijn de woorden van Aischylos opeens niet meer goed genoeg?”’ Er ontstaat een (kostelijk) tumult door Mimi's furieus verzet tegen het ‘gekonkel en gekrijs’ in trainingspakken.

In het optreden van Frits komen veel verhaaldraden samen: hij zegt de Hamletclaus, hij is de weifelaar die neerzit op het podium en het niet meer weet: ‘Kan iemand, iemand misschien, alsjeblieft helpen?’ De enige die toesnelt is een vaderfiguur, Anstadt, die hem in zijn armen neemt. Zij spreken een dialoog die het midden houdt tussen theater en werkelijkheid - het publiek applaudisseert voor een geslaagde voorstelling. Frits beëindigt zijn carrière met door een decorstuk te stappen - het blijft theater.

Mimi Ples krijgt met deze roman de dood die ze verdient; in haar laatste woorden als actrice lijkt ze Frits te gaan onthullen waarnaar hij op zoek was: te zijn of niet te zijn. Maar wie? Als roman over de zoektocht van een jongeman naar zijn identiteit mag dit boek, wat mij betreft, er zonder meer ‘zijn’.

■