Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 5]

Happend naar adem en snakkend naar frisse lucht
Brieven van Proust en de vertaling van Sodome et Gomorrhe I

Brieven 1885-1906 door Marcel Proust Vertaling: Joyce & Co. Uitgever: De Arbeiderspers, 420 p., f49,50
Sodom en Gomorra I door Marcel Proust Vertaling: Thérèse Cornips Uitgever: De Bezige Bij, 187 p., f36,50

Ed Jongma

Bij een schrijver als Proust, zozeer de schepper van één oeuvre: A la recherche du temps perdu, is men natuurlijk geïnteresseerd naar de verbanden van dit sterk autobiografisch aandoende werk, met het werkelijke leven van de auteur. Een uitvoerige correspondentie betekent in zo'n geval een goudmijn. En die bestaat, in het geval van Proust. Het is erg plezierig voor de Nederlandse lezer dat, nu de vertaling van Proust levenswerk gestadig vordert, ook een representatieve bloemlezing uit zijn brieven in Nederlandse vertaling van Joyce & Co is verschenen.

Dit eerste deel omvat Prousts correspondentie uit de periode 1885-1906, dat wil zeggen uit de jaren dat hij nog actief deelnam aan het sociale leven van Parijs. Daarna, en de laatste brieven preluderen er al op, is hij zich steeds meer gaan terugtrekken op zijn appartement aan de boulevard Haussmann, om zich geheel te wijden aan het schrijven van de Recherche. Veel van de brieven zijn gericht aan vrienden en goede bekenden, die later in meer of minder verhulde vorm onsterfelijk gemaakt zullen worden als de personages uit de Recherche. Zij tonen een Proust die, zeker in de brieven aan personen die in maatschappelijk opzicht boven hem stonden, zeer nauwgezet en met een overdaad aan beleefdheidsfrasen, de in die tijd heersende omgangsvormen in acht neemt. Er wordt in dit verband wel gesproken van pluimstrijkerij, maar het lijkt me moeilijk voor een lezer uit deze tijd om uit te maken op welk moment de grenzen van de etiquette en de goede smaak worden overschreden.

Dat Proust zeker niet altijd oprecht was, kan eenvoudig worden vastgesteld, als men de correspondentie aan een ‘kruisverhoor’ onderwerpt. Dan blijkt bij voorbeeld dat hij kritiek op iemand in brieven aan de betreffende persoon poeslief verhult, maar deze wel degelijk uit tegenover anderen, hetgeen natuurlijk ook weer niet zo uitzonderlijk is. Het zijn enkel de bewoordingen waarin, die maken dat men af en toe even de wenkbrauwen optrekt.

Tegenover een vriend en uitgever die een mogelijk bezwaar aanvoert over zijn Ruskin-vertaling (‘In de grond van de zaak kent u geen Engels en de vertaling moet vol fouten zitten’), verdedigt hij zich met een vurig elan: ‘Ik geloof dat deze vertaling, niet dankzij mijn talent dat nihil is, maar dankzij mijn nauwgezetheid die eindeloos is geweest, een vertaling zal zijn zoals er weinig zijn, een ware herschepping.’ Over het feit dat zijn moeder en de Engelse Marie Nordlinger voor de ruwe vertaling zorgden en dat hij er, ongetwijfeld met veel zorg, een welluidend Frans van heeft gemaakt, rept hij niet. Komisch wordt deze brief als je zijn antwoord leest aan iemand die een goede bespreking schreef over deze vertaling: ‘Ik dank u duizendvoud voor uw zo vriendelijke woorden over mijn vertaalpoging. Ik zeg poging want u weet dat er maar weinig “overkomt” en dat de helft van de bekoorlijkheden niet kan meekomen, reeds in het begin van de gevaarlijke tocht het begeeft en niet kan gedijen in de te zeer verschillende atmosfeer van een andere taal. Ik heb de grootste behoedzaamheid aan de dag gelegd en voel heel goed dat ik slechts uitgebloeide stelen aandraag.’

Wroeging

Het Leitmotiv van de correspondentie wordt gevormd door de brieven aan zijn ‘lieve Mamaatje’ en die over zijn ziekte, de astma. Waarschijnlijk hebben ze met elkaar te maken, want het beeld van de overbezorgde, dominante moeder en de afhankelijke maar onbewust rebellerende zoon is overbekend uit de psychosomatische literatuur. Hij ‘gebruikt’ de ziekte tegenover zijn moeder om de bezorgdheid in stand te houden, maar ook om bij haar schuldgevoelens te wekken die haar toegeeflijk maken ten aanzien van alle eisen van materiële aard die hij aan haar stelt. Het is een gecompliceerd sadomasochistisch spelletje dat onvermijdelijk leidt tot gevoelens van diepe wroeging bij Marcel na de dood van zijn moeder. Aan zijn vriend en geestelijk mentor, Robert de Montesquiou (Charlus uit de Recherche), schrijft hij kort voor haar dood: ‘Zij weet dat ik zo weinig in staat ben zonder haar te leven, zo ontredderd ben op alle mogelijke manieren in het leven, dat zij als zij net als ik bang is en het angstige gevoel heeft mij misschien voor altijd te moeten verlaten, angstige en wrede ogenblikken heeft moeten hebben; mij dat voor te stellen is voor mij de allerwreedste foltering.’

De homoseksualiteit die Proust in de Recherche met betrekking tot de verteller zo keurig verborgen weet te houden, komt in de eerste brieven aan studiegenoten openlijk naar voren, terwijl in de latere vooral sprake is van een liefdesrelatie die hij onderhield met Louisa de Mornand, een actrice die in de Recherche zal optreden als minnares van de vriend van de verteller, Saint-Loup. Aan haar draagt hij zelfs een aardig tweeregelig vers op: ‘Wie het niet lukt bij Mademoiselle de Mornand/rest weinig anders dan de ondeugd van Onan.’ En aan haar ook lukt het hem om in ironische zin over zijn ziekte te schrijven: ‘Mijn lieve Louisa, ik leid een fantastisch bestaan. Ik ga nooit meer uit, ik sta tegen elven 's avonds op áls ik opsta; wat mij troost voor het feit dat u niet in Parijs bent, is dat als u hier was ik u nooit zou zien; omdat ik steeds blootsta aan een onverwachte aanval, durf ik geen enkele afspraak te maken. Kortom, een bekoorlijk bestaan.’

Marcel Proust met zijn moeder en broer in 1891

de deelnemers aan het gekostumeerde bal van de Prinses de Léon (in het midden) dat voorkomt in deel drie van A la recherche du temps perdu, Le côté de Guermantes

De neiging die ik voel om voortdurend uit de brieven te citeren, geeft al aan met hoeveel belangstelling ik de bloemlezing van Geerten-Maria Meijsing, alias Joyce & Co heb gelezen. Het is een psychologisch document van de eerste orde. De confrontatie van de onaantastbare auteur van de Recherche met de Proust van alledag die uit de brieven tot ons komt, leidt tot verrassingen die sommigen als nogal ‘pijnlijk’ ervaren. Zo komt Meijsing in een nawoord tot een opmerkelijke uitval: ‘(dan) beledig ik de auteur Marcel Proust niet als ik de persoon een onuitstaanbare, kleinzielige, over het paard getilde, egoïstische kwast vind, een naarling, etc. etc. etc. (...) Ik moet bekennen dat ik bij het werken aan de vertaling meer dan eens happend naar adem en snakkend naar frisse lucht gegrepen heb naar deze magistrale roman (de Recherche - E.J.) om bevrijdend te kunnen lachen en de weldadige figuren en omstandigheden van een betere wereld te kunnen genieten.’ Het klinkt theatraal genoeg, maar het geeft onbedoeld heel beeldend weer hoe het Marcel waarschijnlijk zélf vergaan is, als hij ‘happend naar adem en snakkend naar frisse lucht’ naar de pen greep, om zich via zijn kunst te bevrijden van een ziekte die voor hem het ‘werkelijke leven’ welhaast onverdraaglijk maakte, en waar bovendien in die jaren nog geen medicatie tegen bestond. Dit verband wordt door Meijsing wonderlijk genoeg volledig miskend. Hij schrijft zelfs dat het veelvuldig refereren aan de ziekte ‘de correspondentie een constante toon van zelfbeklag en hypochondrie meegeeft, die in de roman godzijdank ontbreekt’. Arme Marcel. Alle verontschuldigingen die hij keer op keer moet aandragen voor een ziekte die hem verhindert afspraken na te komen, uit te gaan, mensen te zien, worden nu nog eens geduid als hypochondrie. Als daar werkelijk sprake van was geweest dan zou de Recherche er anders hebben uitgezien, dat zou Meijsing toch ook moeten begrijpen. De soort dubbele persoonlijkheid die hij in Proust lijkt te zien, bestond natuurlijk niet.

Helderziend

Omdat ongeveer gelijktijdig met de brieven de vertaling van Sodome et Gomorrhe I verscheen, is het mogelijk om meteen over te stappen naar de roman. Deze begint met de ontdekking door de verteller van de homoseksualiteit van Charlus, hetgeen Proust de gelegenheid

[p. 6]

geeft om in een lange verhandeling uit te weiden over de ‘inversie’. Dat hierin veel van zijn eigen problematiek besloten ligt, laat zich raden, maar in de tekst worden ook de bezwaren toegelicht om over dit onderwerp anders dan in objectieve zin te schrijven. Men spreekt maar liever over de ander, die door de maatschappij gedwongen wordt zijn natuurlijke impulsen te verhullen en zich schikt naar de heersende conventies. De homoseksualiteit wordt op die manier tot een soort geheim genootschap, en alleen de ingewijde is in staat om onmiddellijk de leden ervan te herkennen. Zo is de verteller, door de ontdekking van de geaardheid van Charlus, plotseling helderziend geworden, en in staat om op de soirée van de prinses de Guermantes diezelfde dag, aanvullende ontdekkingen te doen: ‘Hoe vaak is me later niet in een salon de intonatie of het lachen opgevallen van een bepaalde man, die toch precies het taalgebruik van zijn beroep of de manieren van zijn milieu navolgde, met een air van gestrenge voornaamheid dan wel van familiaire grofheid, maar wiens gemaakte stem volstond om mijn geoefend oor, met de absoluutheid van een stemmershamer, “dat is een Charlus” te laten vernemen.’ Hij blijkt verrijkt met een extra zintuig, dat hem de sociale verhoudingen op de soirée in een nieuw licht doet zien. Als om alle mogelijke verdenkingen van de verteller zelf af te wentelen, heeft deze aan het eind van de avond nog een tedere ontmoeting met zijn vriendin, waarbij hij de onvergetelijke woorden: ‘Ik wil een heerlijke kus stelen, Albertine.’ uitspreekt.

Het laatste deel van het boek speelt zich af in de badplaats Balbec, waar de verteller eertijds kennis maakte met de ‘bloeiende meisjes’. Aanleiding genoeg voor Proust om nogmaals te verwijlen bij de fascinerende lotgevallen van het geheugen.

De vertaling van een omvangrijk meesterwerk als de Recherche van Proust betekent voor een vertaler een levenswerk, en daarom is het jammer dat althans aan het deel waarover hier gesproken is, nogal wat bezwaren kleven. Thérèse Cornips is er niet altijd in geslaagd om de transparantheid van Prousts volzinnen om te zetten in een even doorzichtig Nederlands. Door een overvloedig gebruik van het tegenwoordig deelwoord, wordt het bovendien een te duidelijk uit het Frans vertaald Nederlands. Typische Franse constructies als ‘en dat is waarom’, voor ‘et c'est pourquoi’, versterken nog deze indruk. Dat Cornips altijd vasthoudt aan ‘u’ voor ‘vous’, is natuurlijk een persoonlijke keuze, maar het leidt soms wel tot potsierlijk Nederlands, zoals bij de ontmoeting tussen de verteller en Albertine.

Soms weet ik niet wat ik mij moet voorstellen, als ik bij voorbeeld lees: ‘...hoeveel rimpels zich groefden aan de omtrek van een gezicht.’ Het ‘als’ in de zin: ‘M. de Vaugoubert, als M. de Charlus’, blijkt niet te betekenen een zich uitgeven voor, maar ‘evenals’, of ‘zowel... als’. En wat te denken van ‘vrijgestelde zinnelijkheid’ voor ‘sensualité libérée’? Hier lijkt de vertaling eerder het tegendeel aan te geven van het oorspronkelijke Frans. Een ‘diapason’ is geen ‘stemmershamer’ (moet trouwens zijn: stemhamer), maar een stemvork, of stemfluitje, en een ‘blauwkopmees’ (mésange bleue) kennen wij niet in het Nederlands. Wel een pimpelmees.

Een enkele maal is Cornips bepaald vindingrijk. Als Proust het heeft over een schrijver die alleen door intimi mag worden aangesproken met ‘Jojotte’, vertaalt zij dat met ‘Jany’. Het blijft dan niettemin wat wonderlijk om de ‘Prins der Nederlandse dichters’ plotseling tegen te komen in de wereld van Proust.

Ik mag aannemen dat Thérèse Cornips het Frans aanzienlijk beter beheerst dan Proust het Engels, toen hij werkte aan zijn Ruskin-vertaling, en daarom spijt het mij deze tekortkomingen te moeten signaleren. Maar een belangrijk schrijver en groot stilist als Proust verdient nu eenmaal een perfecte vertaling.

■